कराडजवळचं गोळेश्वर हे छोटंसं गाव तसं फारसं ओळखीचं नाही. पण भारताला ऑलिम्पिकमधलं पहिलं व्यक्तिगत पदक मिळवून देणाऱ्या खाशाबा जाधव यांचं गाव, अशी ओळख सांगितल्यावर ते एकदम राजधानीसारखं वाटायला लागतं.
एखाद्याला बाळकडू मिळणं असं ज्याला म्हणतात, तसं खाशाबांना कुस्तीचं बाळकडू घरातूनच मिळालं. त्यांचे आजोबा चांगले पैलवान होते. वडिलांना कुस्तीचा शौक होता. खाशाबांसह आठ भावंडं. तीन बहिणी आणि चार भाऊ. त्यांचे चारही भाऊ कुस्ती खेळायचे. खाशाबाची वयाच्या पाचव्या वर्षापासूनच आखाड्यातल्या लाल मातीशी गट्टी जमली होती. एवढं मोठं कुटुंब चालवताना दादा जाधवांची ओढाताण व्हायची. पण कितीही ओढाताण झाली तरी त्यांनी कधी परिस्थितीला मुलांच्या प्रगतीआड येऊ दिलं नाही.
लहानपणापासूनच गावोगावची कुस्त्यांची मैदानं खाशाबांनी गाजवली. कराडच्या टिळक हायस्कूलमध्ये शिकताना सगळ्या स्पर्धा गाजवल्या. टिळक हायस्कूलच्या रौप्यमहोत्सवानिमित्त झालेल्या क्रीडा महोत्सवात खाशाबांनी सतरा क्रीडा प्रकारांमध्ये विजेतेपद मिळवलं होतं. त्या बक्षिस वितरण समारंभाला कोल्हापूरच्या राजाराम कॉलेजचे प्राचार्य बॅरिस्टर बाळासाहेब खर्डेकर प्रमुख पाहुणे म्हणून उपस्थित होते. त्यांनीच खाशाबांना पुढच्या शिक्षणासाठी कोल्हापूरला यायचं निमंत्रण दिलं. घरची परिस्थिती मुलाला कोल्हापूरला शिकायलाप पाठवण्याजोगती नसतानाही दादा जाधवांनी शेती गहाण ठेऊन खाशाबांना शिक्षणासाठी कोल्हापूरला पाठवलं.
…ऑलिम्पिकवीराच्या आयुष्यातला हा होता पहिला टप्पा.
१९४७च्या जून महिन्यात खाशाबांनी सीमोल्लंघन केलं. शिक्षणाच्या निमित्तानं ते कराड सोडून कोल्हापूरला निघाले. आंतरराष्ट्रीय पातळीवर देशाचा नावलौकिक वाढवणाऱ्या एका खेळाडूचा एक नवा प्रवास सुरू झाला. डोळ्यात भव्य स्वप्नं घेऊन गावची शीव ओलांडून खाशाबा बाहेर पडले होते. राजर्षी शाहू महाराजांनी ज्या नगरीला कुस्ती पंढरी असा नावलौकिक मिळवून दिला होता, त्या कोल्हापूर नगरीत खाशाबा दाखल झाले. सामानाची ट्रंक घेऊन ते थेट मोतीबाग तालमीत आले. दुसऱ्या दिवशी श्री अंबाबाईचे दर्शन घेऊन ते राजाराम कॉलेजमध्ये प्राचार्य खर्डेकर यांना भेटायला गेले. त्यांनी खाशाबांच्या प्रवेशाची सर्व व्यवस्था केली. त्यावेळी त्यांनी खाशाबांना एक सल्ला दिला. तो सल्लाही तसा महत्त्वाचा होता. त्यावेळी कुस्तीसाठी आलेले बहुतेक तरुण तालमीतच राहात आणि तिथं राहूनच सराव करीत. तिथूनच कॉलेजला जात. तालीम हेच त्यांचं घरही बनायचं. परंतु प्राचार्य खर्डेकर यांनी खाशाबांना, ‘तालमीत न राहता मराठा बोर्डिंगमध्ये राहा, म्हणजे अभ्यासही करता येईल’, असा सल्ला दिला. त्यांनी तो मानला. राजाराम कॉलेजमध्ये खाशाबांना गोविंद पुरंदरे नावाचे क्रीडा मार्गदर्शक भेटले. ज्यांनी त्यांना ऑलिंपिकच्या प्रवासात खूप मोलाची मदत केली.
खाशाबा अष्टपैलू खेळाडू होते आणि सगळ्या खेळांमध्ये आघाडीवर असायचे. टिळक हायस्कूलप्रमाणेच त्यांनी राजाराम कॉलेजमध्येही आपली खेळातली चौफेर कामगिरी सुरू ठेवली. त्यांच्या कामगिरीमुळेच राजाराम कॉलेजला आंतरविद्यापीठ स्पर्धेत सर्वसाधारण विजेतेपद मिळाले. महाविद्यालयीन पातळीवर अनेक आंतरराष्ट्रीय स्पर्धा त्यांनी गाजवल्या. त्यामुळे कोल्हापूरच्या क्रीडा क्षेत्रातही अल्पावधीतच खाशाब जाधव यांच्या नावाचा डंका वाजू लागला.
लंडनमध्ये १९४८ साली झालेल्या ऑलिम्पिकसाठी खाशाबांची निवड झाली. जिथं कोल्हापूरला शिकायला यायला पैशाअभावी कठिण होतं, तिथं परदेशी जाणं कसं परवडणार? पण कुठून कुठून पैशांची जमवाजमव केली. अनेकांनी मदत केली. कराड ते कोल्हापूर या प्रवासातला तसा अनुभव मर्यादितच होता. वय कमी होतं. परंतु कुस्तीत प्रावीण्य होतं आणि जिद्द होती. त्या बळावर खाशाबा आंतरराष्ट्रीय पातळीवर धडक द्यायला निघाले होते. सगळीकडून प्रतिकूल परिस्थिती असतानाही खाशाबांनी शक्य तेवढी मुसंडी मारण्याचा प्रयत्न केला, परंतु आंतरराष्ट्रीय पातळीवरील म्हणून काही अनुभव असतो, त्यात खाशाबा तोकडे पडले. या पहिल्या ऑलिम्पिकवारीमध्ये त्यांना सहावा क्रमांक मिळाला. पहिल्या प्रयत्नात अपयश आले, तरी खाशाबा निराश किंवा हताश झाले नाहीत. उलट आंतरराष्ट्रीय पातळीवरच्या अनेक गोष्टी अनुभवता आल्या. निरीक्षणानं शिकता आल्या. आपण कुठं कमी पडतोय आणि पदक मिळवणारांची बलस्थानं काय आहेत, हेही पाहता आलं. या शिदोरीच्या बळावर खाशाबांनी पुढच्या ऑलिम्पिकमध्ये पदक मिळवण्याचा निर्धार केला.
पैलवानाचा खुराक महत्त्वाचा असतो. दूध, बदाम, खारीक असा पौष्टिक मामला असतो. भरपूर व्यायाम करायचा, शरीर बलदंड आणि काटक बनवायचं तर त्यासाठी खुराकही तसाच पौष्टिक असावा लागतो. परंतु खाशाबांच्या नशिबात असा खुराक नव्हता. घरच्या हलाखीच्या परिस्थितीमुळं त्यांच्यासाठी खुराकाची चैन कधीच नव्हती. खाशाबा कोल्हापुरात मराठा बोर्डिंमध्ये राहात होते. आणि इतर विद्यार्थ्यांप्रमाणे खानावळीत जेवत होते. तालमीत राहणे त्यांना परवडणारे नव्हते, कारण कुस्ती करता करता कॉलेजही करत होते, त्याचा अभ्यासही होता. पैलवानासाठीचा खुराक खाण्याची त्यांची ऐपत नव्हती. घराकडून महिन्याला पंचवीसेक रुपये यायचे. त्यातले पंधरा रुपये खानावळीला जायचे. आणि दहा रुपये किरकोळ खर्चाला लागायचे. खानावळीत जेवणारा पैलवान ऑलिम्पिकमध्ये पदक मिळवण्याचं स्वप्नं पाहात होता. राजाराम कॉलेजमधील खेळाडूंना त्यावेळी दूध आणि केळी दिली जायची. पौष्टिक म्हणता येईल, असं तेवढंच.
पुढचं ऑलिम्पिक १९५२ साली फिनलंडची राजधानी हेलसिंकी इथं होणार होतं. त्याआधी मद्रासमध्ये होणाऱ्या राष्ट्रीय स्पर्धेसाठी कोल्हापूर स्पोर्ट्स असोसिएशनच्यावतीने खाशाबा सहभागी झाले. क्रीडा क्षेत्राला राजकारणाची लागण फार पूर्वीपासून झालीय. कुस्तीही त्याला अपवाद नव्हती. आजही अनेक खेळांमध्ये राजकारण पाहायला मिळतं आणि त्यामुळं अनेक होतकरू खेळाडूंची कारकीर्द करपून जाते. खाशाबांनासुद्धा या राजकारणाचा फटका बसला. मद्रासमध्ये झालेल्या राष्ट्रीय स्पर्धेत पक्षपात झाला. खाशाबांना ऑलिम्पिकसाठी अपात्र ठरवण्यात आलं. जे स्वप्नं पाहिलं होतं, ते असं अकालीच करपून जातं की काय, अशी भीती निर्माण झाली. परंतु अन्याय झाला म्हणून खाशाबा स्वस्थ बसणारे नव्हते. त्यांनी आपल्यावरच्या अन्यायायाविरुद्ध दाद मागितली. त्यांनी भारतीय ऑलिम्पिक संघटनेचे अध्यक्ष पतियाळाचे महाराज यादवेंद्र सिंग यांना पत्र लिहिलं. मद्रासमधल्या चाचणीत पंजाबमधल्या काही मल्लांवरही अन्याय झाल्याने पंजाबचय्ा मल्लांनी स्पर्धेवर बहिष्कार टाकला. त्यामुळे कुस्ती महासंघाने कलकत्त्याला पुन्हा निवड चाचणी घेतली. या चाचणीत खाशाबांनी निर्विवाद वर्चस्व गाजवलं आणि ऑलिम्पिकचं तिकीट दिमाखात मिळवलं. त्यांच्यासोबत त्यांचे सहकारी कृष्णराव उर्फ के. डी. माणगावे आणि श्रीरंग जाधव यांचीही निवड झाली.
खाशाबांच्या आयुष्यातला हा टप्पाही महत्त्वाचा होता. मद्रासमधल्या चाचणीच्या निमित्तानं काही विपरित घडलं असलं तर सगळ्यावरच पाणी पडलं असतं. परंतु खाशाबांची इच्छाशक्ती प्रबळ होती आणि त्यांचं नशीबही जोरात होतं, त्यामुळं ऑलिम्पिकचं तिकीट मिळालं. नाहीतर आजही आपण अनेक खेळाडूंच्यावरच्या अन्यायाच्या कहाण्या वाचत असतो. सुदैवानं खाशाबांनी पात्रतेपर्यंतचा खडतर प्रवास पार केला होता. अन्यायाविरुद्ध दाद मागितली नसती, तर एका स्वप्नाची भ्रूणहत्या झाली असती. पण नशीब खाशाबांच्याबरोबर होतं.
ऑलिम्पिकसाठीच्या निवडीनंतर पुढची समस्या होती, ती आर्थिक स्वरुपाची. त्यासाठी पैशाची जमवाजमव सुरू झाली. शाळकरी मुलंही मदतीसाठी सरसावली. कराडच्या टिळक हायस्कूलपासून कोल्हापूरच्या राजाराम कॉलेजच्या विद्यार्थ्यांपर्यंत अनेकांनी खाशाबांना मदत केली. त्यावेळचे शहाजी लॉ कॉलेजचे प्राचार्य दाभोळकर यांनी आपला बंगला गहाण टाकून चार हजार रुपये दिले. कराडच्या टिळक हायस्कूलचे मुख्याध्यापक वळवडे यांनी आपला तीन महिन्यांचा पगार दिला. ऑलिम्पिकसाठी सरकारकडून काही मदतीची अपेक्षा होती, परंतु त्या पातळीवर घोर निराशा झाली. त्यावेळी मुंबई राज्याचे मुख्यमंत्री होते, मोरारजीभाई देसाई. त्यांच्यापर्यंत मदतीचा विषय गेल्यावर त्यांनी जराही सहानुभूती दाखवली नाही. अनेक लोकांनी सरकारी पातळीवर प्रयत्न करून पाहिले, परंतु मोरारजीभाईंचं मत बदलू शकलं नाही. पुढच्या प्रवासासाठी पुरेशी रक्कम नव्हती, तरी मागे फिरणं शक्य नव्हतं. आहे त्या परिस्थितीत प्रवास सुरू केला. सगळे कलकत्त्यात पोहोचले तरी तीन हजार रुपये कमी पडत होते. खाशाबांचे प्रशिक्षक गोविंद पुरंदरे यांनी एका रात्रीत कोल्हापुरच्या मराठा बँकेतून तीन हजार रुपये कर्ज काढून तारेने कलकत्त्याला पाठवून दिले. ती रक्कम वेळेत हातात आली आणि खाशाबांचा ऑलिम्पिकसाठीचा प्रवास निश्चिंतपणे सुरू झाला.
प्रत्यक्ष ऑलिम्पिकमधल्या लढतीत खाशाबांनी कॅनडा, मेक्सिकोच्या मल्लांना चीत केले. तिसऱ्या लढतीत त्यांना पुढे चाल मिळाली. चौथ्या लढतीत जर्मनीच्या मल्लाला त्यांनी गुणांच्याआधारे हरवले. पुढच्या रशियाच्या मल्लाबरोबरच्या लढतीत पुन्हा खाशाबांच्याबाबतीत पक्षपात झाला. आंतरराष्ट्रीय राजकारणाचा फटका खाशाबांना बसला. पण एव्हाना कास्य पदकावर त्यांचं नाव कोरलं गेलं होतं. रशियाच्या मल्लाबरोबरच्या लढतीत पक्षपात झाला नसता तर कदाचित सुवर्णपदकावरही खाशाबांचं नाव कोरलं गेलं असतं. किमान रौप्यपदकावर तरी नक्की. पण खाशाबांच्या नशीबी कांस्यपदक होतं. तेही काही कमी नव्हतं. एका शेतकरी कुटुंबात जन्मलेल्या मुलानं परिस्थितीशी दोन हात करीत मिळवलेलं हे पदक होतं. देशासाठी मिळवलेलं पदक होतं.
कारण भारतीय खेळाडूचं ते ऑलिम्पिकमधलं पहिलं वैयक्तिक पदक होते. त्यानंतर ४४ वर्षे भारताच्या नावावर ऑलिम्पिकमधलं हे एकमेव पदक होतं. १९९६साली लिएंडर पेसने टेनिसमध्ये कांस्यपदक मिळवेपर्यंत खाशाबा ऑलिम्पिकच्या यादीतले भारताचे एकांडे शिलेदार होते. नंतर भारताला अनेक पदकं मिळाली, यापुढंही मिळत राहतील, पण पहिले ऑलिम्पिकवीर म्हणून खाशाबांची आठवण कुणालाच पुसता येणार नाही!
पदवीधर झाल्यानंतर खाशाबांना वर्षभर बेरोजगार राहावे लागले. सरकारी नोकरी करण्याची त्यांची मनापासून इच्छा नव्हती. परंतु पोलिस खात्यात उपनिरीक्षक म्हणून त्यांनी नाइलाजास्तव नोकरी पत्करली. १९५६च्या मेलबर्न येथील ऑलिम्पिकसाठीच्या चाचणीला ते गुडघे दुखू लागल्यामुळे जाऊ शकले नाहीत. पोलिस खात्यात काम करताना त्यांनी देशांतर्गत अनेक स्पर्धा गाजवल्या, परंतु ऑलिम्पिकवीराने मिळवलेल्या या यशाचं कुणाला कौतुक वाटणार?
पोलिस दलात त्यांनी २७ वर्षे नोकरी केली, त्यात विशेषत: पोलिसांना क्रीडा प्रशिक्षण देण्याचे काम त्यांनी कष्टपूर्वक केले. परंतु तिथेही त्यांच्या कामाचे म्हणावे तसे चीज झाले नाही. निवृत्त होण्यापूर्वी अवघे सहा महिने त्यांना सहाय्यक आयुक्तपदी बढती देण्यात आली. निवृत्तीनंतर तुटपुंजी पेन्शन मिळवण्यासाठीही या ऑलिम्पिकवीराला खूप हेलपाटे मारावे लागले. निवृत्तीनंतर गावी परतल्यावर स्वत:चं चार खोल्यांचं घर बांधण्यासाठी पुरस्कारापोटी मिळालेले पंधरा हजार रुपये खर्च करावे लागले. एका ऑलिम्पिकवीराला आयुष्याच्या अखेरच्या काळात खूप खडतर परिस्थितीत जगण्याचा संघर्ष करावा लागला.
खाशाबा जाधवांचं उत्तर आयुष्य म्हणजे आपल्या क्रीडासंस्कृतीचं वस्त्रहरण आहे. त्यापासून आपण आजही धडा घेतला आहे, असं म्हणता येत नाही.
