खरं आहे की, बऱ्याचशा लोकांना साहित्याची काही गरज वाटत नाही. सुरुवातीचं शिक्षण घेताना भाषा शिकण्यासाठी साहित्य वाचण्यापलिकडं त्यांचा साहित्याशी संबंध नसतो. भाषेत साहित्याव्यतिरिक्त अनेक घडामोडी घडत असतात. सामान्य जीवन, व्यापार, मनोरंजन, धर्म, राजकारण, वर्तमानपत्र, दूरदर्शन, आध्यात्म, उपदेश, प्रार्थना, शिव्या, भांडणंसुद्धा भाषेच्या माध्यमातूनच होतात. फेसबुक, ट्व‌िटर, एसएमएस सुद्धा भाषेच्या माध्यमातून होतात. यात साहित्य असावंच असं बंधन नाही. भाषेची अनेक कामं साहित्याविना होतात आणि होत राहतात.
आजकालच्या व्यवहारी जगात साहित्य निरुपयोगी आहे. जसा सत्य आणि इमानदारीतून काही फायदा होत नाहीत तसा त्यातूनही होत नाही. यशाच्या मार्गावर धावताना साहित्याची हमखास मदत होतेच असं नाही. साहित्य नेहमी अपयशाचा लेखाजोखा मांडत असतं. दूरचित्रवाणीवरच्या मालिकांमधून प्रकट होणाऱ्या कृत्रिम भावनेच्या प्रवाहात साहित्यातून मिळणारी भावनात्मकता, बुद्ध‌िपोषित मानसिकता अव्यवहार्य, असबंद्ध वाटते आहे. राजकारणी, आध्यात्मिक गुरू, न्यूज चॅनल, वर्तमानपत्रं फास्टफूडसारखे तयार प्रश्न आणि उत्तरं देत असतील तर अशावेळी कठीण आणि सैद्धांतिक प्रश्न-उत्तरांची गरज आणि जागा तरी काय? भाषेची समज फिल्मी गाण्यांच्या पातळीपर्यंत आली, अशावेळी साहित्यातील सुलभता आणि दुर्बोधतेसाठी कुणाला वेळ आहे?
प्रश्न विचारणं हाच गुन्हा मानला जाऊ लागला असेल, लोकशाहीतील नकाराचा अधिकार पायदळी तुडवला जात असेल, अल्पसंख्यांक असणं म्हणजे खालच्या अथवा दुय्यम दर्जाचे नागरिकत्व असल्याचं बिंबवलं जात असेल, जेव्हा साहित्याच्या स्पष्ट प्रश्नवाचकतेसाठी वेळ काढणं मूर्खपणाचे लक्षण आहे, जेव्हा दररोज नव्यानं ‘दुय्यम’ शोधले जात असतील आणि त्यांना छळ करून शिक्षा दिली जात असेल तर असं ‘दुय्यम’ काहीही नसतं, या साहित्यानं शिकवलेल्या धड्याला काय अर्थ उरतो?
आम्ही म्हणजे ते आणि ते म्हणजे आम्ही आहोत. विकासाच्या नावावर पर्यावरणाची कत्तल केली जात असेल तेव्हा साहित्यात प्रसृत झालेला निसर्ग, त्याचे सौंदर्य आणि पावित्र्य नजरेआड केलेलंच बरं.
एकात्मकतेसाठी वेगवेगळ्या प्रकारचे प्रयत्न होतात. तेव्हा दृष्टी, अस्तित्व, विचार आदींचा उत्सव जी साहित्यसृष्टी साजरा करते तिला थांबवणंच योग्य ठरतं. जेव्हा आम्ही वेगवेगळ्या नटांच्या, सडकछाप लोकांच्या अवतारांनी प्रभावित होत आहोत, अशा काळात सामान्यांचा महिमा सांगणारं साहित्य आम्हाला त्रासदायक वाटू शकतं.
आपण प्रत्येक दिवशी पोलिस, लष्कर, माओवादी, दबंग, वेगवेगवळे स्वयंघोषित समाज आणि संस्कृ‌तीरक्षकांकडून केली जाणारी हिंसा, हल्ले आणि हत्यांना क्रिकेटच्या स्कोअरसारखे उदासीन वृत्तीने बघत राहतो. अशा वेळी आपली जबाबदारी आणि सहभागाची जाणीव करून देतं ते साहित्य, त्याला आपण नाकारतोच.
जेव्हा आपले डोळे झमगाटाने दिपून जात असतात तेव्हा साहित्य आपल्याला अंधाऱ्या, आत्म्याच्या गर्तेतील आणि सच्चेपणाच्या क्रूर, ह‌िंसक तळघराची ओळख करून देतं. ते आम्हाला अस्वस्थ करण्याचा प्रयत्न करतं तर मग त्याला महत्त्व कशाला द्या? ज्यावेळी आपण तुटलेल्या स्वप्नांवर खूश आहोत तर मग मोठी, कठीण स्वप्नं पाहण्याची ह‌िंमत, गरज आणि चांगले उपाय सुचविणारं साहित्य आमच्या काय कामाचं? जेव्हा एका अनंत वर्तमानात राहण्यासाठी असहाय्य केलं जात आहे आणि आपल्याला आठवायचंच बंद झालंय की, आपल्या आधी इथं लोक राहत होते. काहीतरी निर्माण करत होते. ज्यावेळी परंपरेतील संकुचित तत्त्वं सामाजिक जीवनात आक्रमक होत आहेत, अशावेळी परंपरेतील विशालता, समरसता, परस्पर द्वंद्व, वादविवादांची आठवण करून देणारं साहित्य आम्हाला परंपराविरोधक वाटण्याची शक्यता आहे.
तरीसुद्धा आपल्याला स्वयंभान, वस्तुस्थिती (काळाचं भान) आणि समाजभानासाठी, आत्ममग्नतेतून मुक्तीसाठी, पर्यायांना जिवंत-स‌क्र‌िय ठेवण्यासाठी, स्वप्नाळू आणि स्मृतीच्या पुर्नवसनासाठी साहित्याची गरज आहे. आपल्याला सत्याची अराजकता जाणून घेण्यासाठी, समकालीन वातावरणातून मुक्त होण्यासाठी, आपली अस्म‌िता, नियती आणि स्थ‌िती समजून घेण्यासाठी साहित्य हवं.
आपल्याला ब्रह्मांडाची स्पंदनं टिपण्यासाठी, लहानातील लहान सत्य वाया जावू नये यासाठी आणि जातीधर्म, धनदौलत, सुखसंपन्नता, देशकालाच्यापलिकडं आपली सहज मानवी भावना, अधिक संवेदनशल असणं, अधिक आत्मनिष्ट आणि सामाजिक होण्याची संधी सोडण्यासारखं आहे.
( लेखक हिंदीतील ज्येष्ठ कवी, समीक्षक आणि विचारवंत आहेत.)
