शोषणाला नकाराचे सूत्र लेखनाच्या केंद्रस्थानीः डॉ. महेंद्र कदम

संवादक : डॉ. राजेंद्र दास, डॉ. स्मिता पाटील
शब्दांकन : प्रा. नानासाहेब गव्हाणे

डॉ. राजेंद्र दास: नमस्कार! आमचे मित्र आणि मराठीतील प्रख्यात कादंबरीकार डॉ. महेंद्र कदम यांची मुलाखत घेण्यासाठी मी आणि डॉ.स्मिता पाटील या ठिकाणी उपस्थित आहोत. सर्वप्रथम मी डॉ. महेंद्र कदम यांचे अभिनंदन करतो. दक्षिण महाराष्ट्र साहित्य सभेने सोलापुरात येऊन या एका लेखकाचा सन्मान केला, त्याबद्दल कोल्हापूरच्या दक्षिण महाराष्ट्र साहित्य सभेचे आणि सोलापूरच्या पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी होळकर सोलापूर विद्यापीठाच्या भाषा संकुलाचे आणि मराठी विभागाचे मी मनापासून अभिनंदन करतो. कदाचित यशवंतराव चव्हाणांनी दक्षिण महाराष्ट्र साहित्य सभेचे उदघाटन केले असल्यामुळेच औचित्य आणि गुणवत्ता यांचा उत्तम मेळ घालण्याचे काम डॉ. विजय चोरमारे आणि त्यांचे सगळे सहकारी करताहेत. त्याबद्दल त्यांचं मनापासून अभिनंदन!
कादंबरीकार लिहितो आणि आपण सगळे वाचक ती वाचतो आणि वाचनानंतरच्या आपल्या प्रतिक्रिया नोंदवतो. यांच्या मधे समीक्षक नावाचा आणखी एक घटक असतो की, जो आपल्या स्वतःच्या आणि इतरांच्या मतांना आपली मतं समजून व्यक्त करीत असतो. कादंबरीकार लिहितो म्हणजे नेमकं काय करतो? हे जवळजवळ सर्वसामान्य माणसांना कुतूहल असतं तसं ते मलाही आहे. म्हणून माझा प्रश्न असा राहील की, महेंद्र कदम यांनी या कादंबऱ्या कधी, कशा लिहिल्या? का लिहिल्या? आणि कोणासाठी लिहिल्या?

डॉ. स्मिता पाटील: सरांनी सुरुवातीला भाषाविज्ञानावर पुस्तक लिहिले, त्यानंतर कवितेची शैली हे पुस्तक लिहिलं आणि विविध नियतकालिकांमधून सातत्याने समीक्षा लेखन केलं. कादंबरी लेखनाकडे सर का वळले? आणि ‘धूळपावलं’ या पहिल्याच कादंबरीच्या निर्मितीबद्दल सर काय सांगू शकाल?
डॉ. महेंद्र कदम: मी साधारणपणे समीक्षावजा लेखनाला सुरुवात १९९४ पासून केली. पहिला लेख एम. ए. ला असताना म्हणजे १९९९च्या दरम्यान ‘शहर मातीच्या शोधात’ या विजय चोरमारे यांच्या कवितासंग्रहावर लिहिला होता आणि तो ‘सत्याग्रही विचारधारा’मध्ये छापून आला होता. हा लेख वाचून कवीला जे म्हणायचे आहे, ते मला नेमके पकडता आले आहे, समीक्षा म्हणून तू जे लिहितो आहेस, त्यातून जे मांडू पाहत आहेस, तेच कवी म्हणून मला म्हणायचे होते. तू लिहीत रहा, अशा अंगाने काही तरी चर्चा माझ्यात आणि विजय चोरमारे यांच्यात झाली होती. नंतर मी पुढे- मागे राजन गवस यांच्या ‘कळप’वर अनुष्टुभमध्ये लेख लिहिला. त्याच दरम्यान मी कादंबरी संकल्पनेच्या अनुषंगाने पीएच.डी.चे संशोधन करायला लागलो होतो. काही मुळातून वाचून समजून घेत होतो. ‘धूळपावलं’च्या संदर्भात केदार काळवणे यांनी, ग्रामीण साहित्याच्या प्रेरणांची आणि संकल्पनांची चर्चा करताना महात्मा फुले आणि त्यांचा एकूणच सगळ्या वैचारिक वारशाची नीटशी दखल मराठी कादंबरीने घेतली आहे, असे दिसत नाही जी ‘धूळपावलं’मध्ये दिसते आहे, असे एक निरीक्षण नोंदवले आहे. तर ते मला मराठी कादंबरीमध्ये दिसत नव्हते नंबर एक; आणि नंबर दोन, मला सगळ्यात महत्त्वाची गोष्ट जाणवत होती ती ही की, मराठी कादंबरीमध्ये जो गाव येत होता तो खूप वर्षांपूर्वीचा आणि लेखकांच्या बालपणीचा भाबडा गाव होता. म्हणजे श्री. ना. पेंडसे यांच्या संदर्भात गंगाधर गाडगीळांनी असं म्हटलं होतं की, ते जो कोकण उभा करतायत तो त्यांच्या लहानपणीचा कोकण आहे, ते आपल्या बालपणीच्या नंदनवनातच रमतात, गाडगीळांचे हे निरीक्षण मला महत्त्वाचे वाटत होते. माझ्या समकाळातला गाव मला कुठेच वाचनात दिसत नव्हता. हे मला सतत जाणवत होते. म्हणून मला वाटलं की, आपण त्यादृष्टीने विचार करायला काही हरकत नाही. दरम्यान मी करमाळ्याला प्राध्यापक झालो. तिथून माढा तालुक्यातील वडशिंगे हे माझे गाव जवळ असल्यानं गावाकडं येणं- जाणं सुरू झालं.
मग गावाला आपण आता अधिक समजून घ्यावा. त्यात काही बदल करावा म्हणून उन्हाळ्या- दिवाळीच्या सुटीत गावीच असायचो. आठ पंधरा दिवसाला गावी येवून तरुण पोरांमध्ये जावून बसत होतो. त्यांचं जग समजून घेत होतो. ग्रामपंचायत निवडणुकीच्या दरम्यान तर आठ-आठ दिवसांच्या रजा टाकून, सक्रिय सहभाग नोंदवून काही बदल करायचा प्रयत्न करत होतो. जी सत्ता आमच्याकडे नव्हती ती मिळवण्याचा प्रयत्न केला. त्यात आम्हाला यश आलं. पण जेव्हा प्रत्यक्ष कामकाज करण्याची वेळ आली तेव्हा मात्र लक्षात आलं की, सत्ता नावाची जी गोष्ट आहे. त्या सत्तेला धर्म नसतो, जात नसते. आणि सत्ता ही या भारतातलं अत्यंत महत्त्वाचं शोषणाचं केंद्र आहे. म्हणजे मला या अर्थाने हे नमूद करायचे आहे की, कोणत्याही गावामध्ये समजा, एखादा गाव धनगर अथवा मराठा समाजाचा असेल तर त्या गावामध्ये एकाच आडनावाचा संख्येने अधिक असणारा जो वर्ग असतो, तो वर्ग त्यांच्याच जातीतल्या वेगळ्या आडनावाच्या आणि संख्येने कमी असलेल्या लोकांचेसुद्धा शोषण करत असतो. मला नेहमी असं वाटत आलेलं आहे की, मी राष्ट्रीय पातळीवरच्या नेत्यांबद्दल, निवडणुकांबद्दल जाहीर स्टेटमेंट सहजपणे करू शकतो; पण माझ्या गावातल्या सरपंचाबद्दल. माझ्याच शोषक लोकांबद्दल मला जाहीर स्टेटमेंट कधी करता येत नाही. ही आपली एक सततची महत्त्वाची गोची आहे. महत्त्वाची कोंडी आहे. ती कोंडीही फुटत नव्हती.
तर आम्ही सत्तेत आल्यानंतर गावातील शिक्षण समितीचा सभापती कोण करायचा, असा जेव्हा प्रश्न आला तेव्हा काही जणांनी माझं नाव पुढे केलं. काही जणांनी आमच्यातल्याच कदमाच्या प्राध्यापकाचे नाव पुढे केले. पण आम्ही तरुणांना संधी देण्याच्या दिशेने विचार करत, नीटपणे नकार देण्याच्या आधीच, आमच्या गावातला एक जण म्हणाला की, मला शिक्षण समितीचा सभापती करा. तेव्हा आम्ही म्हणालो की, तू तर बारावी नापास आहे. तेव्हा तो म्हणाला की,
“त्या पदात पैसे मिळत असल्याशिवाय का मारामारी लागंल? आमच्या गाड्यांना पण पेट्रोल लागतं. आम्ही काय पाण्यावर गाड्या पळवायच्या काय? सभापतीमध्ये नक्की काहीतरी असल्याशिवाय लोकं त्या पदासाठी मरत नाहीत. काही झालं तरी मि ते सोडणार नाही. आम्हाला पण कळू द्या की, किती मिळतं ते.”
म्हणजे बारावी नापास झालेल्या माणसाला सुद्धा वाटते की, आपण शिक्षण समितीचं सभापती व्हावं. आमच्या गावात शिक्षणाची खूप मोठी परंपरा आहे. तरीही आम्ही नकार दिला. त्या तरूणाने आपल्या जातीचा दबाव वापरून ते पद मिळवले. तरीही गावी जात येत होतो. गावातल्या शासकीय कामावरून आमच्या आमच्यात भांडणं होवू लागली. खूप विचित्र पद्धतीने गाव बदलू लागलं होतं. ढाबा कल्चर वेगानं पसरत होतं. खरंतर गाव बदलतंय, असे वाटतानाच मला एक प्रश्न सातत्याने आजही भेडसावत आलेला आहे की, माझ्या वडलांचं वय समजा आज ब्याऐंशी आहे आणि तरीही माझ्या वडलांना कोणी फारसे मित्र राह्यले नाहीत आणि असले तरी जे मला तरी दिसत नाहीत, ते आपापल्या प्रश्नांनी इतके पिचले आहेत की, कुणी कुणाकडे येताना- जाताना दिसत नाही. म्हणजे आपण जे म्हणतो आहोत की, भारतीय संस्कृती ही खूप समृद्ध आहे. खेडी खूप संपन्न आहेत. तर हे भाबडे चित्र मला कुठे दिसत नव्हते. नव्वदनंतर किंवा मी ज्या काळात लहानाचा मोठा झालो, त्या काळातही दिसले नाही. हे सगळं अस्वस्थ करीत होतं. दरम्यान मी माझी शेती बागायत केली. पहिल्यांदा ऊस लावला तो पाण्याअभावी जळून गेला. दुसर्यांदा लावला तर चिपाडं झाल्यावरच कारखान्याने नेला. त्यामुळे शेतीचा धंदा किती आतबट्ट्याचा आहे ते लक्षात आलं. वडलांच्या समाधानासाठी नोटा पेरून माती हातात घेत होतो. हे सगळं नीटपणे ते नोंदवावं असं वाटत होतं.
मी ९९ला करमाळ्याला आलो होतो. केवळ माझा गाव नाही तर स्कूटरवरून गावी येताना रस्त्याची सात-आठ गावे सतत नजरेत येत होती. २००५-०६ च्या दरम्यान महाराष्ट्रात सलग दोन वर्षे मोठा दुष्काळ पडला. आधीचाच जिराईत असणारा करमाळ्याचा पूर्व भाग आणि माझा गाव अधिकच बकाल झाला. रस्त्यानं ते भकासपण सतत जाणवत होतं. करमाळा कुर्डूवाडी रस्त्यावर रोपळ्याच्या जवळ एक मोठा विस्तीर्ण माळ आहे. तिथं कुठंही झाडझाडोरा नव्हता. नुसता कुसळं पिकणारा माळ. तर एकदा गावी जाताना त्या माळावर रोजगार हमीचे काम सुरु झाले होते. माणसांची प्रचंड गर्दी होती. तिथे त्यांच्या भाकरी अथवा पाणी ठेवायलाही जागा नव्हती. मी स्कूटर उभा करून किती तरी वेळ उभा राहून ते भयाण दृश्य पहात होतो. पूर्ण हलून गेलो होतो. मला दुष्काळ माहीत नव्हता अशातला भाग नव्हता. मी विद्यार्थी असताना दुष्काळी कामेही केली होती. तर गावी आल्यावर दुष्काळाचा विषय निघाल्यावर गावातील पाटलाचे कुटुंबही दुष्काळी कामावर जातेय, पण ते पहाटेच जाते आणी उजाडताना परत येते, असे मला माझ्या वडलांनी सांगितले. ते ऐकून धक्का बसला होता. पोटाबरोबर अब्रूपण किती महत्त्वाची आहे, हे लक्षात येत होते. या सगळ्या अस्वस्थतेला वाट करून देण्यासाठी जे लिहिलं त्यातून ‘धूळपावलं’ आकारली आहे.

राजेंद्र दास: ज्याला काही कळत नाही त्याला आपण नेता म्हणतो ना! त्याच्यामुळे तुम्ही जे नव्याने राजकारण करायला लागलात, त्या वेळेला तुमचं जे गाव होतं, तुमच्या गावाभोवती जी गावं होती जी तुम्ही वास्तव म्हणून पाहत होता, त्या गावाचं चित्रण करण्याची तुम्हाला आवश्यकता वाटली. लेखक होणं आणि प्रत्यक्ष कृती करणे या दोहोंच्यामध्ये खूप अंतर आहे, हे तुमच्या लक्षात कधी आलं?

महेंद्र कदम: मला अंतर जरी लक्षात आलं असलं तरी मी अजूनही कृती सोडलेली नाही. मी शेतकऱ्याचा मुलगा असल्यामुळे माझी त्यावर चिवट श्रद्धा आहे की, कितीही झालं तरी आपण घाव घालत राहायचं, त्याचं सूत्र कधी सोडायचं नाही. टेंभुर्णीला आल्यापासून तर मी आता सतत गावाकडे जातोय. राजकारणामध्ये अधिक सक्रिय होतो आहे. मला तर अलीकडे असं वाटायला लागला आहे की, विजय चोरमारे यांनी उपस्थित केलेला तो मुद्दा फार महत्त्वाचा आहे की, आजच्या राष्ट्रीय पातळीवरच्या राजकारणाने विकृत वेग घेतला आहे. ज्याचा आपल्याला जास्त धोका आहे. त्याचबरोबर मला नेहमी असं वाटत आलं आहे की, जो मध्यमवर्गीय माणूस प्रत्येक क्रांतीच्या केंद्रस्थानी राह्यला आहे. हा मध्यमवर्गीय माणूस या अर्थाने महत्त्वाचा आहे की, मी फार हायब्रो होऊ शकत नाही आणि खालच्या वर्गाकडचा माझा हात सुटू शकत नाही. अशा मधल्या जोडणार्या महत्त्वाच्या पुलावर तो उभा असतो. म्हणून या माणसाने परिवर्तन केंद्रस्थानी ठेवलेलं आहे, अशा मध्यमवर्गीय माणसांचे प्रतिनिधित्व करणारा लेखक आहे. तर हा मध्यमवर्गीय माणूस गप्प झालेला आहे आणि त्याचं गप्प होणं हे आजच्या भारतीय लोकशाहीसाठी अत्यंत धोकादायक आहे आणि म्हणून मला वाटतं की, तुम्हाला लिहिलं पाहिजे, तुम्हाला व्यक्त व्हावं लागेल! तुमचं मध्यमवर्गीय असणं ही तुमच्यासाठीची सगळ्यात मोठी जमेची गोष्ट आहे!
या व्यवस्थेने तुम्हाला जे बैल व्हायला लावलेलं आहे आणि त्याचं मला आकलन होत नाही. झालं तरी मी त्याबद्दल चकार शब्द बोलत नाही, हा जो एक एकाकीपणामध्ये जाऊन बसण्याचा, परात्म होण्याचा मागच्या पिढीचा एक स्वतःपुरता पाहण्याचा मागच्या पिढीने जो अजेंडा निर्माण केला आहे, तो नाकारला पाहिजे. त्या नाकारलेपणाच्या भूमिकेतून मी लिहितो आहे, असं मला सतत वाटतं.

स्मिता पाटील: १९९० नंतर सर्वत्र जागतिकीकरणाचे वारे वाहू लागले. खुली अर्थव्यवस्था आकारास आली. आंतरराष्ट्रीय सीमा धूसर झाल्या. जागतिकीकरणाचा प्रभाव ग्रामीण जीवनावर कशा पद्धतीने झाला, असं आपल्याला वाटतं, सर?

महेंद्र कदम: दोन बाजूने याचं उत्तर देता येईल. जागतिकीकरण हे तुम्हाला नाकारता न येणारं आहे, ही गोष्ट खरी! आज इथं बसून मी माझ्या गावातील मोटार चालू करू शकतो. आज इथं बसून शेतातले अनेक प्रश्न सोडवू शकतो. त्यामुळे जागतिकीकरणाकडे केवळ नकारार्थी अंगाने मी कधी पाहिलं नाही. पाहत नाही. माझ्या सगळ्या कादंबऱ्यांची सूत्रे पाहिलीत तर विस्थापन हे केंद्रस्थानी आहे. विस्थापन हा तुमच्या मानवी विकासाचा, शेतीच्या शोधाचा आणि थेट आफ्रिकेपासून भारतापर्यंतच्या आदिमानवाच्या स्थलांतराचा आणि त्याला जोडून येणा-या विकासाचा मुख्य प्रश्न बनून राहिला आहे. विस्थापनाच्या पार्श्वभूमीवर जागतिकीकरण आलेलं आहे. शोषण होत आहे, हे मान्य आहे. या सगळ्या शोषणामध्ये जो इथला शेतकरी आहे, कामगार आहे. जो जातीने नाडला गेलेला आहे तो सातत्याने शोषणाचा बळी ठरतो आहे याचे त्याला भान येत आहे पण तो परिवर्तनाच्या लढाईच्या केंद्रस्थानी येऊ शकत नाही. म्हणून माझ्या सगळ्या लेखनामध्ये शोषण आणि त्याला नकार हे सूत्र केंद्रस्थानी आहे. विशेषत: ‘तणस’मध्ये मी ज्या पद्धतीने प्रयोग केलेला आहे की, ‘बिलो पॉवर्टी लाईन’ला लागून वरचा जो वर्ग आहे, ज्याच्याकडे पिवळे रेशन कार्ड आहे. त्याच्या दैनंदिन गरजा, रोजीरोटीचा प्रश्न सुटतो आहे. परंतु त्याला सक्षमपणे उभे राहता येत नाही. हा जो शेतकरी, कामगार, दलित असा जो मोठा वर्ग मराठी साहित्याच्या कुठल्याच वैचारिक केंद्रस्थानी नाही. पुरोगामींच्या नाही व प्रतिगामींच्याही नाही. वीटभट्टीवाल्यांचे, टमटम चालवणाऱ्यांचे जग, छोटे-मोठे उद्योग करणा-यांचे, रोजंदारीवर पोट भरणा-यांचे जे जग आहे त्या जगाचं कोणतंच एकही आश्वासक आशादायक चित्र मला तरी पहायला मिळत नाही. म्हणून या सगळ्या माणसांना किमान आपल्या आस्थेच्या केंद्रस्थानी आणावं आणि व्यवस्थेमध्ये सांस्कृतिक हस्तक्षेप करावा या हेतूने ‘तणस” आकारली आहे.
जागतिकीकरण ही तुम्हाला नाकारावी लागणारी गोष्ट राह्यलेली नाही. कुटुंब व्यवस्था हा माझ्या कादंबऱ्यांचा केंद्रबिंदू आहे, असे एक निरीक्षण आलं आणि ते मी मान्य करेन, जे समीक्षकांनी मांडलेलं आहे, त्याबद्दल दुमत नाही. पण मला नेहमी असं वाटत आलेलं आहे की, कुटुंब हे तुमच्या वैचारिकतेचं केंद्र जोपर्यंत होत नाही तोपर्यंत परिवर्तन होणार नाही. कुटुंब हा भारतीय व्यवस्थेचा कणा राह्यला आहे. प्राचीन काळापासून तुम्ही पहात आलात तर तुमच्या लक्षात येईल की, अनेक महत्त्वाच्या सत्ता कुटुंबकलहाने संपलेल्या आहेत. पूर्वीचा गाव ज्याला आपण तथाकथित सरंजामदार म्हणतो अशा माणसांचे वाडे जोपर्यंत एकत्र होते तो पर्यंत गावही बांधून राह्यला होता. परंतु या वाड्यांच्या ‘आगळी’ जेव्हा खिळखिळ्या झाल्या तेव्हा गावही खिळखिळा झाला. गाव बांधून ठेवणारा जो माणूस होता, त्या माणसाची कुटुंब व्यवस्था संपली की त्याचा गावावरचा कंट्रोल संपला. म्हणूनच मी ‘आगळ’मध्ये तीन पिढ्यांचे चित्र रेखाटण्याचा प्रयत्न केलेला आहे. एकदा वाळल्या पेंडीचा आळा सुटला की, तो पुन्हा कधीच बांधता येत नाही. तो विस्कटून जातो. तो विस्कटू नये, त्या विस्कटण्याला थांबवण्यासाठीचा जो वैचारिक पिंड केंद्रस्थानी असायला पाहिजे तो जागतिकरणाच्या केंद्रस्थानी आला तर, जागतिकीकरणालाही आपण सक्षमपणे तोंड देऊ शकतो, असं एक माणूस व लिहिणारा म्हणून मला नेहमी वाटत आलेलं आहे. हे तोंड देणं आर्थिकसह सांस्कृतिक पातळीवरही शक्य आहे.

राजेंद्र दास: एक लेखक कादंबरीकार म्हणून तुमची लेखनाची प्रक्रिया कशी असते? कसे लिहिता तुम्ही? आपणच लिहिलेल्या गोष्टी मुराव्या लागतात असं तुम्हाला वाटतं का?

महेंद्र कदम: अगदी खात्रीने !म्हणजे मी ‘धूळपावलं’चा पहिला खर्डा लिहिल्यानंतर दोन वर्षं त्या खर्ड्याला हात लावला नाही. ‘तणस’च्या निर्मितीप्रक्रियेच्या संदर्भात बोलायचं तर, पहिला खर्डा एका महिन्यात पूर्ण केला. एक वर्ष पुन्हा त्याला हात लावल नाही. एक आहे की, लिहिताना ज्या प्रसववेदना असतात आणि होणारा जो आनंद असतो. तो आनंद सातत्याने मला मिळत राहिला. काही शारीरिक दुखणी मागे लागली असली तरी, लिहिताना सलग बारा- बारा तास, हात सुजेपर्यंत लेखन करत आलो आहे. कारण तो जो मेंदूच्या पाझरण्याचा वेग आहे तो थांबल्याशिवाय लिहिणंच थांबवता आलेलं नाही. पहिले दोन खर्डे मी सातत्याने हस्तलिखित स्वरूपात करतो आणि त्यानंतर डीटीपी व इतर प्रक्रिया! हा तांत्रिक भाग आणि दुसरा भाग निर्मितीच्या अनुषंगाने. का ते मला माहित नाही पण कदाचित मी दुष्काळातला असल्याने असेल, मला माळ खूप आवडतो. डोंगर नाहीत आवडत. कारण ते नजर रोखून टाकतात. तिला मर्यादित करतात. माळांचं तसं नसतं. तुम्ही कितीही लांबवर पाहू शकता. माळावर मी जितका लांब पहात जातो, तितका मी माझ्यातल्या ‘मी’त खोलवर उतरत जातो.
करमाळ्याहून दहा वर्षे गावाकडे येताना रोपळे- वरकुट्याच्या माळावरती मी कायम थांबत आलो. त्या माळाचं व उन्हाळ्याचं मला आकर्षण आहे. माझ्या तिन्ही कादंबऱ्यांच्या पहिल्या खर्ड्याच्या तारखा उन्हाळ्याच्या काळातील आहेत. उष्णतेमुळे विचाराच्या वेगाची अस्वस्थता जाणवत असेल. मेंदूच्या तापमानात वाढ होत असेल. काही तरी एक पर्यावरण, उष्णता वाढ व त्यातून अस्वस्थता वाढणं हे मला लेखनास अपरिहार्य करतं. मला जे काय टोचतंय, माणूस म्हणून जे काही नाकारलेपण वाट्याला येत आहे, ते नोंद करून ठेवायला पाहिजे.ते नोंद करताना दोन-तीन खर्डे करणे गरजेचे असते.
‘आगळ’ मध्ये नीलावर मी फार अन्याय केला, हे पात्र खूपच खलनायकी झालेलं आहे. असे अनेकजण म्हणतात. पण ते खरे नाही. तिला तिच्या जगण्याच्या अवकाशात जेवढा हवा तेवढा ती विचार करते आहे. ती तिची रीत आहे. ते काही माझ्या हातात नव्हते. परंतु जेव्हा कादंबरीच्या अंतिम खर्ड्याकडे मी आलो तेव्हा लक्षात आले की, ती जरी आपल्या हातातून निसटून गेली असली तरी कादंबरीचा रूपबंध तोलून धरला जायला हवा. त्यासाठी मी नंतर दाते या प्राध्यापिकेचे पात्र उभं केलं. तसेच स्त्रीचं उभं असणं हे खलनायकी करून चालणार नाही. जशी एक स्त्री पुरुषाचे शोषण करते. तसेच प्राध्यापक पवारसुद्धा बायकोचे कसे शोषण करतो हे समांतर पारडे मी कादंबरीत उभे केले. हा एक बॅलन्स कादंबरीचा रूपबंध म्हणून करावा लागला.
तणसच्या बाबतीत विचाराल तर मी असा स्टँड घेतला की, जर एक माणूस म्हणून मीच मला कळलो नसेल तर कादंबरीतील पात्रे आपल्याला कशी कळतील. प्रसंगानुरुप ती जशी वागतील तशी चित्रित करत जावू. आणि त्यात मी यशस्वी झालो आहे. कारण अनेकजण म्हणतात की, तणसमधल्या पात्रांचा, त्यांच्या जगण्याचा आणि निर्णय घेण्याचा काहीही अंदाज लागत नाही. आपला नवरा असणा-या दिनूच्या आयुष्यातील आत्यंतिक आनदांच्या प्रसंगी उर्मिला घर सोडून कशी काय जावू शकते, हे अचंबित करणारे आहे, असे अनेकजण विचारतात तेव्हा माझा प्रयोग यशस्वी झालेला आहे, असे मला वाटते. तर निर्मितीच्या अशा अनेक शक्यता असतात.
(पूर्वार्ध)