आमच्या तिघांचा दिवस कोणाच्यातरी हाकेनंच सुरु व्हायचा. बहुतांश वेळा गावातील कोणीतरी आजारी असायचे आणि त्याला दवाखान्यात पोहोचवायचे काम आमच्याकडे यायचे. याचे कारण म्हणजे त्या काळी आमच्याकडे मोटारसायकल होती. (या मोटारसायकलबद्दल खूप लिहिता येईल. पण पुढे बघू). मग आमच्या तिघांपैकी एकजण तसाच उठून हतरुला प्राथामिक आरोग्य केंद्रात आजारी व्यक्तीला घेऊन जायचा. आजार किरकोळ असला आणि तिथला डॉक्टर जाग्यावर असला तर ठीक नायतर निरोप यायचा की, ‘मी पुढे चुर्नीला गेलो आहे’.
चुर्नीला ग्रामीण आरोग्य केंद्र आहे. म्हणजे ‘तसाच’ गेलेला तिघांपैकी एक परत यायला संध्याकाळच होणार. आम्ही या भागातील प्रत्येक गावामध्ये त्यातल्या त्यात थोडे शिकलेले तरुण हेरले होते. त्यांना आम्ही ‘बोको मित्र’ म्हणायचो. बोको म्हणजे कोरकू भाषेत लहान मूल. लहान मुलांचे मित्र ते बोको मित्र. आम्ही कोणत्याही गावात गेलो की आधी त्यांना भेटायचो. कोणी आजारी असेल तर आधी त्या घरी भेटायचो. अंगणवाडी, किंवा जवळच्या गावातील आरोग्य उपकेंद्रातील नर्सकडून उपचाराची सोय होईल हे पहायचे. शाळा चालू असेल तर शिक्षकांसोबत गप्पा मारायच्या. चालू असेल तर म्हणजे, त्यावेळी काही शाळा महिन्यातील १५ – १५ दिवस बंद असायच्या. सर्वच शाळा अशा नव्हत्या, पण सन्माननीय अपवाद वगळता शिक्षक गावात कमी आणि बाहेरच जास्त असायचे.
शिक्षक नसतील तर आमचा बोको मित्र सकाळी दोन तास शाळेतील मुलांना शिकवायचा. मग शाळेतील मुलांसोबत खेळायचे. त्यांची कोरकू गाणी ऐकायची. सोबतीला गावातील काही तरुणांना घेऊन त्यांना जवळच्या नदीवर किंवा ओढ्यावर आंघोळीला घेऊन जायचे. नखे काढायची. मुले छान मजा करायची. मग गावातील लोकांशी गप्पा मारत बसायचे. कधी रेशन मिळाले नाही म्हणून लोक तक्रार करायचे. कधी रोजगार हमी योजनेचे पैसे मिळाले नाही म्हणून आमच्याशीच भांडायचे. काहीतरी करा म्हणायचे. रेशन दुकानदारही कोरकूच असायचा. त्याला समजावून सांगायचे. तो आश्वासन द्यायचा. यातून कधी कधी भांडणही व्हायचे. पण ते तेवढ्यापुरते. आम्ही कोणत्याही कोरकू लोकांवर कायमचा राग धरला नाही, ना त्यांनीही कधी धरला. पुन्हा गावात गेलो की ज्याच्याशी भांडण झाले त्याच्याच घरी आधी जायचे आणि जेवायला मागायचे. तो ही मग हसत हसत द्यायचा. यातून खरा चोर कोण? हे लगेच कळायचे.
दुपारचे जेवण आमचे कोणाच्यातरी घरीच व्हायचे. दोन तीन गावं फिरून झाली की परत चिलाटीला यायचे. चहा करून प्यायचा. मग गप्पा किंवा काहीतरी खेळायचो. अंधार पडायला सुरुवात झाली की राम कंदिलाची काच पुसायला घ्यायचा. रामचे ते ठरलेले काम असायचे. आणि तो आवडीने करायचाही. तेव्हा तिथे तेवढेच उजेडाचे साधन होते. त्या उजेडातच मग आम्ही रात्रीचा स्वयंपाक करायचो. जेवायचे आणि साडे आठ वाजायच्या आत झोपायचे. हो, आम्ही रोज रात्री मेळघाटात तेव्हा साडे आठ वाजता झोपायचो.
चाळीस किलोमीटरची पायपीट
त्यावेळी मेळघाटात प्रत्येक गावात चौथी इयत्तेपर्यंत शाळा होत्या. आता काही गावात पाचवीचा वर्गही सुरु झाला आहे. चौथीनंतर पुढे शिकायचे असेल तर आश्रमशाळेत जावे लागायचे. मेळघाटात अशा १८ शासकीय आणि २७ खाजगी संस्थांच्या आश्रमशाळा आहेत. मेळघाटातील एकूण ३२२ गावांमधून मुले-मुली तिथे शिकायला(?) जातात. तिथेच त्यांची राहण्याची, जेवणाची आणि शिकण्याची व्यवस्था असते. ज्या वर्गात दिवसा शिकायचे त्याच वर्गात रात्री झोपायचे. वर्षातून दोन किंवा तीन वेळा, सणांच्या निमित्ताने ही मुले घरी सुट्टीला येतात. सण झाल्यावर परत शाळेत जातात. गावातील जी मुले एकाच आश्रमशाळेत आहेत, त्या गावातील कोणीतरी एकच पालक त्यांना आणायला किंवा सोडायला आश्रमशाळेपर्यंत जातात. सर्वांनी जाऊन जास्तीचा प्रवासखर्च आणि वेळ वाया घालवण्यापेक्षा एकानेच गेले तर बरे, असा त्यामागील व्यावहारीक उद्देश. त्यावेळी फोन नव्हतेच. त्यामुळे अनेक वेळा नेमकी कधीपासून सुट्टी आहे हे पालकांना समजत नाही. आणि मग सुट्टी मिळाली अणि कोणी घ्यायला आले नाही तर मुले आपापलीच घराकडे निघतात. ज्यांना बसची सोय आहे ते बसने जात. हतरु भागातल्या अनेक गावात आजही बस जात नाही. पावसाळ्यात रस्ता बंद असल्याने बसही मग बंद होते. त्यामुळे या मुलांना चालत घरी जाण्याशिवाय पर्याय नसायचा.
मी गावबैठकीसाठी भूत्रुमला गेलो होतो. भुत्रूम हे गाव महाराष्ट्र आणि मध्यप्रदेशच्या सीमेवर आहे. अतिशय दुर्गम असलेल्या या गावाने एस. टी. बस पाहिलेली नव्हती. जवळच्या रुईपठार गावापर्यंत चालत येऊनच त्यांना बस पकडावी लागे. पावसामुळे बस बंद झाल्याने या गावाचा संपर्कच तुटला होता. गावात बोकोमित्रासोबत लोकांशी गप्पा मारत एका घरात बाजेवर बसलो होतो. शेजारीच कोणीतरी झोपले होते. छोटे मूल झोपले असेल या उद्देशाने मी काही चौकशी केली नाही. नेहमीप्रमाणे आमच्या गप्पा सुरु होत्या गप्पांचा ओघ रस्त्याच्या प्रश्नाकडे आला आणि मुलांच्या शिकण्यातली नेमकी अडचण समोरही आली.
बाजूला झोपलेले ते अकरा वर्षाचे मूल होते. पाचवी इयत्तेत ते जारीदाच्या आश्रमशाळेत शिकत होते. पोळ्याच्या सणानिमित्त सुटी लागली आणि सर्व मुले गावाकडे जायला निघाली. या गावातल्या मुलांनीही घरी जायची तयारी केली. कोणी आणायला न अल्याने ही सर्व मुले स्वत:च पण एकत्र निघाली. गाडी नसल्याने पायी निघण्याशिवाय गत्यंतरही नव्हते. अनेकांच्या पायातही काही नव्हते. चप्पल वापरणारी मुले अपवादच असायची तेव्हा. अनवाणीच ही सर्व मुले चालत निघाली होती. अशी या गावातली २०-२२ मुले होती. पाचवी ते दहावी इयत्तेत शिकणारे. थोडी मोठी असलेली मुले सोबत असल्याने लहानही त्यांच्यासोबतच निघाली. तब्बल चाळीस किलोमीटर चालून ही सर्व मुले त्यांच्या गावात पोचली होती. साधारण १० – १२ तास तरी नक्की लागले होते. एवढ्याशा लहान मुलांना एवढे चालल्यावर त्रास नक्कीच होणार, हे स्पष्ट होते.
माझ्या बाजूला झोपलेल्या मुलाला मी पाहिले. त्याचे पाय सुजले होते. अंगात तापही होता. उठवायला गेलो तर ते कन्हतच उठले. रात्री न जेवताच झोपलेले ते मूल अगदी मलूल झाले होते. खूप थकलेले होते. मी इतर मुलांचीही चौकशी केली. जवळपास सर्वाचे असेच हाल झाले होते. ताप तर सर्वांनाच होता. गावातील नर्सला सांगून सर्वांनाच तापाची गोळी द्यायला सांगितली. काल सकाळी चालायला लागलेली ही मुले रात्री घरी पोचली होती. निघताना शाळेतून आदल्या दिवशीच्या राहिलेल्या पोळ्या सोबत घेतल्या होत्या. वाटेत नदीवर थांबून त्यांनी त्या शिळ्या पोळ्या खाल्या होत्या. त्याच्या जोरावर तब्बल दहा तास चालून ही मुले आपल्या गावी पोचली होती.
रस्ता नसेल तर काय अडचणी येतात हे आम्ही रोज अनुभवलंय. आमच्याकडे महाराष्ट्रभरातून येणाऱ्या लोकांना, विद्यार्थ्यानाही याचा चांगलाच अनुभव आलाय. आजारी मुलांना, लोकांना दवाखान्यात घेऊन जायचं म्हणजे कसरतच करावी लागायची. कधी चालत तर कधी मोटरसायकलवर. पावसाळ्यात तर परिस्थिती अजूनच गंभीर असायची.
