मुक्काम चिलाटी, पोस्ट हतरू

मेळघाट. कुपोषण आणि बालमृत्यू यासाठी कुप्रसिद्ध ठिकाण. दुर्दैव म्हणजे महाराष्ट्रातच आहे. आजही महाराष्ट्रातील अनेकांना हे माहीत नाही म्हणून सांगावे लागते.

मी मेळघाटात डिसेंबर २००० मध्ये गेलो. म्हणजे सतरा वर्षे झाली. ‘मेळघाट मित्र’ चे काम आधीच म्हणजे १९९७ ला सुरु झाले होते. काम जरी ९७ ला सुरु झाले असले तरी, प्रत्यक्षात तिथे राहून काम करायला कोणी तयार नव्हते. १९९८ च्या मध्यात मराठवाड्यातील चार जण तिथे रहायला तयार झाले. पण त्यातील दोघेजण १५ दिवसातच घरी परतले. जे दोघे उरले ते म्हणजे राम आणि मास्तर. मास्तर म्हणजे तुकाराम सांगळे. आधी कोणत्यातरी खाजगी शाळेत शिकवल्याचा अनुभव होता, म्हणून मास्तर म्हणायचो. दोघांनी मी जाण्याआगोदर दीड वर्ष कामाला सुरुवात केली होती. मी त्यांच्यात तिसरा.

‘मेळघाट’चा भाग तसा खूप मोठा, म्हणजे जवळपास ४००० स्क्वेअर किलोमीटर. दोन तालुक्यात विभागलेला. धारणी आणि चिखलदरा. आम्ही चिखलदरा तालुक्यातील हतरू विभागातील गावांमध्ये काम करत होतो. आजही हा भाग मेळघाटातील सर्वात दुर्गम आहे. १७ वर्षापूर्वीची परिस्थिती आणखीनच बिकट. गावामध्ये सहज पोहोचता येत नसे. अशा परिस्थितीत तिथे राहून काम करणे एक दिव्यच होते. फोन करायचा तर जवळचे ठिकाण ८० किलोमीटरवर. मुख्य रस्त्याला यायचे असेल तर ४० किलोमीटर मोटार सायकल चालवत यायला लागायचे. ४० किलोमीटर यायला तीन तास लागायचे. यावरून तेथील रस्त्यांची कल्पना यावी. पाऊस असेल तर पूर्ण दिवसही लागायचा.
गावातील लोकांच्या मदतीने आम्ही चिलाटी गावात एक झोपडी बांधली होती. हे गाव मुख्य हतरू गावापासून आणखी दोन किलोमीटर आतमध्ये होते. हतरू गावात आश्रमशाळा, दवाखाना, वनविभागाचे कार्यालय तसेच दोन दुकाने असल्याने बहुतांश या भागात काम करणारे सरकारी कर्मचारी हतरुला मुक्काम करायचे. या लोकांची तेव्हाची मानसिकता अंदमान बेटावर शिक्षा भोगायला पाठवलेल्या कैद्यासारखी होती. त्यामुळे आपण ज्या प्रश्नासाठी येथे काम करायला करायला आलो, तो प्रश्न येथील लोकासोबातच राहून सोडवायला पाहिजे, अशी मनोमन धारणा होती. म्हणूनच आम्ही हतरुला न राहता त्यावेळी ४० घरांच्या छोट्याश्या चिलाटी गावात राहायचे ठरविले आणि तिथेच झोपडी बांधून राहिलो.
तर या झोपडीत आमचा स्वयंपाक, आराम, लोकांच्या बैठका, कार्यकर्त्यांच्या बैठका आणि कार्यालय होते. पुढची तीन वर्षे आम्ही या झोपडीतूनच ‘मेळघाटचे मित्र’ म्हणून लोकांपर्यंत पोहचलो. आमची झोपडी म्हणजे लोकांचं हक्काच ठिकाण होतं. दररोज अनेक कारणासाठी लोक आम्हाला याच झोपडीत भेटायचे. आमच्या पुढच्या कामाची दिशा आम्ही याच झोपडीत ठरवली.

बोको मित्र

आमच्या तिघांचा दिवस कोणाच्यातरी हाकेनंच सुरु व्हायचा. बहुतांश वेळा गावातील कोणीतरी आजारी असायचे आणि त्याला दवाखान्यात पोहोचवायचे काम आमच्याकडे यायचे. याचे कारण म्हणजे त्या काळी आमच्याकडे मोटारसायकल होती. (या मोटारसायकलबद्दल खूप लिहिता येईल. पण पुढे बघू). मग आमच्या तिघांपैकी एकजण तसाच उठून हतरुला प्राथामिक आरोग्य केंद्रात आजारी व्यक्तीला घेऊन जायचा. आजार किरकोळ असला आणि तिथला डॉक्टर जाग्यावर असला तर ठीक नायतर निरोप यायचा की, ‘मी पुढे चुर्नीला गेलो आहे’.
चुर्नीला ग्रामीण आरोग्य केंद्र आहे. म्हणजे ‘तसाच’ गेलेला तिघांपैकी एक परत यायला संध्याकाळच होणार. आम्ही या भागातील प्रत्येक गावामध्ये त्यातल्या त्यात थोडे शिकलेले तरुण हेरले होते. त्यांना आम्ही ‘बोको मित्र’ म्हणायचो. बोको म्हणजे कोरकू भाषेत लहान मूल. लहान मुलांचे मित्र ते बोको मित्र. आम्ही कोणत्याही गावात गेलो की आधी त्यांना भेटायचो. कोणी आजारी असेल तर आधी त्या घरी भेटायचो. अंगणवाडी, किंवा जवळच्या गावातील आरोग्य उपकेंद्रातील नर्सकडून उपचाराची सोय होईल हे पहायचे. शाळा चालू असेल तर शिक्षकांसोबत गप्पा मारायच्या. चालू असेल तर म्हणजे, त्यावेळी काही शाळा महिन्यातील १५ – १५ दिवस बंद असायच्या. सर्वच शाळा अशा नव्हत्या, पण सन्माननीय अपवाद वगळता शिक्षक गावात कमी आणि बाहेरच जास्त असायचे.

शिक्षक नसतील तर आमचा बोको मित्र सकाळी दोन तास शाळेतील मुलांना शिकवायचा. मग शाळेतील मुलांसोबत खेळायचे. त्यांची कोरकू गाणी ऐकायची. सोबतीला गावातील काही तरुणांना घेऊन त्यांना जवळच्या नदीवर किंवा ओढ्यावर आंघोळीला घेऊन जायचे. नखे काढायची. मुले छान मजा करायची. मग गावातील लोकांशी गप्पा मारत बसायचे. कधी रेशन मिळाले नाही म्हणून लोक तक्रार करायचे. कधी रोजगार हमी योजनेचे पैसे मिळाले नाही म्हणून आमच्याशीच भांडायचे. काहीतरी करा म्हणायचे. रेशन दुकानदारही कोरकूच असायचा. त्याला समजावून सांगायचे. तो आश्वासन द्यायचा. यातून कधी कधी भांडणही व्हायचे. पण ते तेवढ्यापुरते. आम्ही कोणत्याही कोरकू लोकांवर कायमचा राग धरला नाही, ना त्यांनीही कधी धरला. पुन्हा गावात गेलो की ज्याच्याशी भांडण झाले त्याच्याच घरी आधी जायचे आणि जेवायला मागायचे. तो ही मग हसत हसत द्यायचा. यातून खरा चोर कोण? हे लगेच कळायचे.

दुपारचे जेवण आमचे कोणाच्यातरी घरीच व्हायचे. दोन तीन गावं फिरून झाली की परत चिलाटीला यायचे. चहा करून प्यायचा. मग गप्पा किंवा काहीतरी खेळायचो. अंधार पडायला सुरुवात झाली की राम कंदिलाची काच पुसायला घ्यायचा. रामचे ते ठरलेले काम असायचे. आणि तो आवडीने करायचाही. तेव्हा तिथे तेवढेच उजेडाचे साधन होते. त्या उजेडातच मग आम्ही रात्रीचा स्वयंपाक करायचो. जेवायचे आणि साडे आठ वाजायच्या आत झोपायचे. हो, आम्ही रोज रात्री मेळघाटात तेव्हा साडे आठ वाजता झोपायचो.