राज ठाकरे यांच्या उत्तर सभेचे पोस्टमार्टेम

प्रा. अनिल भीमराव पाटील, कामेरी

महाराष्ट्र नवनिर्माण ‘सेना’ नेते राज ठाकरे यांचे ठाणे येथील ‘उत्तर’ सभेतील भाषण ऐकले. मी राज ठाकरेंची तीन भाषणे प्रत्यक्ष ऐकली आहेत. ठाणेची सभा ऐकल्यानंतर असे वाटले की राज ठाकरेंची भाषणे राज ठाकरेंचे राजकारण यशस्वी करण्यात यश प्राप्त करतील असे वाटले नाही. एक प्रेक्षक म्हणून या व्याख्यानाची समीक्षा करता येईल का असा प्रश्न माझ्या पुढे उभा राहिला आणि मग मीच या उत्तर सभेचे उत्तर शोधू लागलो.सभेला गर्दी नक्कीच होती. प्रचंड, विराट असे शब्द त्या गर्दीला वापरता येण्यासारखी गर्दी नव्हती. पण राजकीय वक्त्याला समाधान देईल अशी गर्दी होती. अनेक वेळा गर्दी माणसांला वेड लावते. अशी या उत्तरसभेला गर्दी होती. पण गर्दीच्या सभेतील कलात्मक पॉज सोडला तर राज ठाकरेंच्या भाषणात वैचारिकतेचा बाज कुठेच सापडला नाही.

नक्कल आवाजाची नको, कामाची करा

राज ठाकरेंच्या भाषणात साघारण ४० वेळा टाळया, हुर्यो व शिट्टया यांचा जल्लोष झाला. माझ्या मते या कुठे टाळया, कुठे हुर्यो , कुठे शिट्टया झाल्या याची चिकित्सा झाली पाहिजे. उदाहरण घेऊ …. अगदी भाषणाची प्रस्तावना करतानाच ते म्हणाले, “माझ्या तमाम हिंदू बांधवांनो, भगिनींनो व मातांनो…” असे त्यांनी म्हणताच टाळया, हुर्यो, शिट्टया व गगनस्पर्शी घोषणा सुरू झााल्या. राजनी लगेच दीर्घ पॉज घेतला. बंधू, भगिनींनो व मातांनो असे म्हणतातच जणू काय आपण स्वामी विवेकानंदांच्या शिकागो येथील जागतिक धर्म परिषदेमधील ‘माय ब्रदर्स ॲन्ड सिस्टर्स’ या विवेकानंदांच्या शब्दोच्चाराला ज्या प्रचंड टाळ्या झाल्या त्याच्यावरही आपण कडी केली असा त्यांचा समज. विवेकानंदांच्या त्या भाषणाच्या वेळी हे राज महोदय हजर असते तर “अहो मदर्स म्हणा” म्हणून मधेच ओरडले असते. (त्यांच्या आवडणाऱ्या शब्दात सांगायचे तर “बोंब” मारली असती.) त्या शिकागो येथील जागतिक धर्मपरिषदेतील विवेकानंदांच्या त्या शब्दांना मिळालेल्या टाळ्या ह्या जग भरातील सर्व धर्माच्या पंडितांनी व विव्दानांनी वाजविलेल्या टाळ्या होत्या. ते टाळ्या वाजविणारे काय विवेकानंदाचे शागीर्द नव्हते. तसेच टाळ्या, हुर्योत मिसळल्या नव्हत्या. कारण तेथे हुर्यो नव्हता. ती दाद या हृदयाने त्या हृदयाला मारलेली मिठी होती. बरं हुर्यो तरी कशाला झाला. मिमिक्रीला….नकलेला… तरूणाई मिमिक्रीची वेडाई. केला पोरांनी हुर्यो. केली जयंत पाटलांची मिमिक्री… केली नक्कल. जयंत पाटलांच्या आवाजात ते म्हणाले, “खरं की काय… ! मला कल्पनाच नव्हती.” पण राज ठाकरेंनी लक्षात ठेवावे जयंत पाटलांच्या आवाजाची नक्कल करणे फार सोपे आहे. त्यांनी त्यांच्या विभागात जे काम उभे केले त्या कामाची नक्कल करणे सोपे नाही. राज ठाकरे त्यांच्या भाषणात जेवढा पॉज घेतात त्या पॉजच्या अवधीत जयंत पाटील दहा-वीस कार्यकत्यांना भेटून त्यांच्या वेदनांवर फुंकर मारतात. म्हणून ते पश्चिम महाराष्ट्रात ‘करेक्ट कार्यक्रम’ वाले म्हणून प्रसिध्द आहेत. राजसाहेब, तुम्ही त्यांना ‘जंत पाटील’ म्हणालही. पण लक्षात ठेवा की अशीच कोटी ‘राज’ या नावावरही ‘माज’, ‘खाज’, अशा यमकीय शब्दांचा वापर करून करता येईल. अशा निरर्थक शब्द कोट्या विरोधकांना अशाच कोट्या करण्याची संधी देतात. असे शब्द् खिदळण्याची संधी साधतात. मनमुराद हास्य त्यातून निर्माण होत नाही.

काडीटाकू उद्योग

जगभर भाषण हे एक प्रबोधनाचे साधन मानले जाते. महाराष्ट्रात ही प्रबोधनाची भाषण परंपरा जपली गेली आहे. त्यामुळे भाषणात शब्द कुठले वापरावेत ह्याची एक संहिता नक्की असते. भाषण म्हणजे ‘तमाशा’ नसतो आणि वक्ता म्हणजे तमाशातला सोंगाडया नसतो. तमाशात कमरेखालचे विनोद असतात. तमाशातली गर्दी त्यासाठीच होते. राज यांनी प्रतिभावंत सोंगाडयाच्या आवेशात आपल्या ठाण्याच्या भाषणात तसाच ‘लवंडे’ हा शब्द ठोकला. पण पुढे जावून ते म्हणाले, “ ’लवंडे’ शब्दातील ‘व’ वर अनुस्वार आहे हे लक्षात ठेवा.” सभेतील उपस्थित असणाऱ्या महिलांचा ज्यांचा त्यांनी ‘मातांनो’ असा उल्लेख केला होता त्या मातांनी हा विनोद ऐकताच ‘हेच फळ काय मम तपाला’ म्हणत आपआपल्या कानात बोटे खुपसून घेतली असतील. अशा शब्दांची पातळी भाषणाच्या वैचारिकतेला सवंगतेच्या भोवऱ्यात भरकटत ठेवते. भाषणातील भाषा विवेक त्यांना सुधारावा लागेल. (अपेक्षा…!) अभ्यासकांनी अशी अपेक्षा बाळगणे गैर असू नये. त्यांचे उत्तर सभेतील भाषणच काडीटाकू होते. अजित पवारांच्या घरावर छापा पडतो मग सुप्रियाच्या घरावर का नाही. पवार कुटुंबीयांच्या घरावरील छापे हा कसला राष्ट्रीय राजकारणाचा पेच आहे? अलिकडे दूरदर्शनवरील मालिकामधील खवचट जाऊ, किंवा कारस्थानी सासुबाईच्या प्रमाणेच राजसाहेबांनी कुत्सित शब्द फेकीने पवार कुटुंबीयांचा समाचार घेण्याचा प्रयत्न केला. पवार कुटुंबीयांची एवढी चिंता ह्या ‘चकीत चंबू’ ला का असावी? सर्व भाषणभर त्यांची मुद्रा तशीच चकितच होती. शब्दातील भाव कलई केलेल्या चंबूसारख्या चेहऱ्यावर उमटलेले. चेहरा गोविंदाग्रजांच्या चिंतातूर जंतू सारखा होता. त्यामुळे शब्द काळजाला हात घालत नव्हते. मुळातच त्यांच्या साऱ्या भाषणाची मदार शरद पवार, अजित पवार, सुप्रिया सुळे, आदित्य ठाकरे, यांच्या कक्षे बाहेरील फक्त जयंत पाटलांच्या पर्यंतच पोहचते. अर्थात त्यांच्या कामाबद्दल किंवा त्यांच्या कामातील उणीवाबद्दल ते ब्र देखील काढत नाहीत. त्यामुळे महाराष्ट्र म्हणजे ठाकरे – पवार कुटुंब असे ग्रहीत धरूनच त्यांनी भाषणाची सैलसर बांधणी केलेली असावी. म्हणून शरद पवार यांच्या कुटुंबीयांवर त्यांनी आपल्या भात्यातील सारी अस्त्रे रीती केली. भल्या भल्यांची डोकी बधीर करणारे शरद पवारांचे राजकारण न समजून घेताच शरद पवारांची नजर स्वतःकडे खेचून घेण्याचा तो एक प्रयत्न असावा. नाहीतर शरद पवारांच्या भाषणात शाहू, फुले आंबेडकरांचाच उल्लेख येतो शिवाजीचा नाही असे उथळ विधान त्यांनी केले नसते. “आमच्या शिवाजीचे नाव ते कधीच घेत नाहीत… शाहू-फुले-आंबेडकर..! असे हास्यास्पद विधान ते करतात. शाहू, फुले, आंबेडकरांचे नांव घेण्याने राजना कावीळ होत असेल तर त्यांनी उघडपणे पुढील सभेत त्यांची नावे आम्ही आमच्या भाषणात कधीही उच्चारणार नाही असे विधान राज ‘वेडे’ पणाने ठोकून द्यावे. पण ते तसे करणार नाहीत. ते त्यांना परवडणारे नाही. त्यांचे शिवाजी प्रेम समजू शकते पण शाहू-फुले-आंबेडकरांच्या बद्दलचा आकसही लपत नाही. ज्या शाहू महाराजांनी ज्यांचा “कोदंड” म्हणून गौरव केला त्यांच्या नातवाला ही वैचारिक अपरिपक्वता न शोभणारी आहे. त्यामुळे उत्तरादाखल केलेले भाषण हे निरूत्तरी व निरसच ठरले.

तर्कशुद्धतेचा अभाव

कोणत्याही मोठ्या सभेतील व्याख्यानात वक्त्याच्या मांडणीत तर्कशुध्दता असावी लागते. तार्किक विसंगती असेल तर भाषणातील शब्दांना बुडबुड्यापेक्षा जास्त् किंमत नसते. महाराष्ट्रातील ज्या वक्त्यांनी आपल्या वक्तृत्वामधील शब्दांच्या सामर्थ्याने उभा महाराष्ट्र बांधण्याचे काम केले त्या यशवंतराव चव्हाण, प्राचार्य, शिवाजीराव भोसले, आचार्य प्र.के. अत्रे, नरहर कुरुंदकर, क्रांतिसिंह नाना पाटील, संत गाडगे महाराज, बॅरिस्टर नाथ पै, मधू दंडवते, वि.स. पागे, बॅरिस्टर पी. जी. पाटील यांच्या भाषणातील तर्कशुध्दता राजनी घेतली तर त्यांची भाषणे एकांगी असली तरी उद्याच्या महाराष्ट्रातील नवीन पिढीला एक अमुल्य ठेवा ठरतील. राज ठाकरेंनी बोलण्याच्या ओधात शिवशाहीर बाबासाहेब पुरंदरे यांच्या ‘राजा शिव छत्रपती’ या चरित्र ग्रंथाचा उल्लेख करून ते म्हणाले की, पुरंदरेंनी शिवाजी माहाराष्ट्राच्या घराघरात पोचविला. या विधानाची तार्किक बाजू तपासताना मध्यंतरी राज्यपाल महोदय असे म्हणाले की, “रामदास नसते तर शिवाजीला कोणी विचारले असते. ”तसेच राजना असे म्हणावयाचे असेल की, “पुरंदरे नसते तर शिवाजी महाराष्ट्राला माहीतच झाले नसते.” हा भाषिक खेळ आहे. त्याची तपासणी झाली पाहिजे. आपण इतिहासात असे वाचत आलो की, लोकमान्य टिळकांनी शिवजयंती सुरू केली, त्यातून टिळकांनी काय साध्य केले? शिवाजी महाराजांवरील पहिला पोवाडा महात्मा फुलेंनी लिहिला.फुलेंचे सारे प्रयत्न वायाच गेले म्हणावे लागतील. श्रीमान योगी, छावा, तुझा तू वाढवी राजा, रायगडाला जेंव्हा जाग येते, भालजी पेंढाकरांचे चित्रपट, कवी यशवंतांचे ‘शिवराय’ या सारख्या श्रेष्ठ कलाकृती वायाच म्हणाव्या लागतील. ‘छत्रपती शिवाजी महाराज’ ह्या वा.सी.बेंद्रे यांच्या ग्रंथात शिवजी महाराजांच्या डच गव्हर्नर व्हेंलेंटाईन यांच्या ग्रंथातील चित्राबद्दल माहिती देवून सौ.साधना बेंद्रे-डहाणूकर म्हणतात, “रायगडचा राजा तेव्हापासून खऱ्या रूपात घरोघरी गेला.” हा प्रसंग आहे १९३३ चा ही शिवाजी महाराजांना मिळालेली प्रसिध्दी कसली होती. बाबासाहेब पुरंदरेंचा ते ब्राम्हण आहेत. म्हणून कांही संघटना त्यांच्या लेखनावर आक्षेप घेतात हे, राज. यांचे मतही तपासावे लागेल. ‘ब्राह्म्ण’ हा शब्द त्यांनी आपल्या भाषणात वापरला म्हणून म्हणावे लागेल की शिवाजीला ‘शिवाचा आवतार’ माननाऱ्यांना शिव अवतार म्हणजे रूद्राचा आवतार म्हणायचे असेत तर ते सतत वापरत आलेल्या ‘शिव’ या शब्दातील शिव आवतारी शिवाजीवर त्यांचे प्रेम आहे की तलवार, बुध्दी वापरून सर्वशक्तीमान शत्रुचा नित्पात करणाऱ्या शिवाजी शहाजी भोसले वर त्यांचे प्रेम आहे? पुरंदरेंनी लिहिलेल्या चरित्र ग्रंथाचे नाव ‘राजा शिव छत्रपती’ असे आहे. ते त्या शिर्षकात शिवाजी असा शब्द का वापरत नाहीत. त्यांच्या ग्रंथात ते म्हणतात की, ‘शिवबाला विष्णुरूप’ झालेले त्यांनी पाहिले हे विष्णुरूप बहाल करण्यात पुरंदरेंना धन्यता होती. म्हणून ते आपल्या ग्रंथाच्या शिर्षकात राजा शिव असा शब्द वापरतात. कारण राजा म्हणजे विष्णूचा आवतार व शिव म्हणजे शंकर अशा वैदिक विष्णू व शिवाचे मानव आकृतीत्व बहाल केले आणी शिवाजीच्या परा क्रमात शिवशक्तीचा महीमा भरला की शिवाजीच्या पराक्रमाला जागाच उरत नाही. हा झाला पुरंदरेंचा खरा शब्द पराक्रम. हे सर्व राज ठाकरेंनी डोळसपणे तपासायला हवे.एवढाच त्यांना ब्राह्मणांबद्दल पुळका असेल तर इतिहासाचार्य राजवाडे यांनी कायस्थ प्रभुंबद्दल जे एक विपर्यस्त संशोधन प्रकाशित केले होते त्याला प्रबोधकार केशव सीताराम ठाकरे यांनी ‘फुलवाडयांचा चमत्कार’ व ‘पहिली सलामी’ ग्रंथातून केलेला प्रतिवाद वाचावा. खरं तर बाबासाहेब पुरंदरे इतिहास संशोधक नाहीत ते तर सुरूवातीपासून ‘शिवशाहीर’ म्हणून प्रसिध्द आहेत. आणि त्यांनी शिवाजी महाराजाच्यांवर विनातिकिट भाषण केलेले ऐकिवात नाही. असेच म्हणावे लागेल की शिवाजी महाराजांचे नाव घेऊन महाराष्ट्रातील घराघरातला पैसा पुरंदरेंनी लुबाडला अशी पुरंदरेंच्या शिवाजी प्रसिध्दीप्रेमाची चिरफाड करावी लागेल.
या संदर्भात त्यांनी श्रीमंत कोकाटेंचा उल्लेख केला. कोकाटे तर पुरंदरेंच्या लेखनाची चिरफाड करतातच. राजनी जर डॉ. आ.ह. साळुंखे यांचे ‘पुरंदरेंची इतिहासद्रोही बखर’, डॉ.आनंद पाटील यांचा ‘महाराष्ट्राला माहीत नसलेले सम्राट शिवाजी’, शरद पाटील यांच्या शिवाजींचे हिंदवी स्वराज्याचे खरे शत्रू कोण या पुस्तकातून पुरंदरेंच्या भूमिका तपासून घेण्याचा प्रयत्न करायाला हरकत नाही. ‘नंदांतम् क्षत्रिय कुलम’ या न्यायाने शिवाजीला राज्याभिषेक नाकारण्याचा, त्यांना धार्मिक गुन्हेगार ठरवून त्यांना प्रायश्चित्त (शिक्षा) देण्याचा सल्ला त्यावेळच्या पुरोहितांना श्रीमंत कोकाटेंनी दिलेला नव्हता. हे राजनी तपासून घेतले तर त्यांच्या भाषणाचा बौध्दिक दर्जा वाढेल. ‘दगलबाज शिवाजी’ असे भाषण देणाऱ्या प्रबोधकरांच्यापेक्षा ‘कोंदंड’ च्या नातवाने बेंद्रे, शेजवळकर, केळुसकर, यांचे शहाजी, शिवाजी, संभाजी यांच्या चिकित्सक चरित्रांचे वाचन करण्याचे कष्ट उपसले तर किमान त्यांच्या वैयक्तिक टीका टिप्पणीला वैचारिकतेचे किरण लाभतील.

मुस्लिम द्वेषदर्शन

त्यांच्या भाषणाचा महत्वाचा जोषपूर्ण जोशीला मुद्दा होता तो मशिदीवरील भोंग्यातून दिल्या जाणाऱ्या आजानचा. हिंदुत्वावरील श्रध्दा दाखविण्यासाठी मुस्लिम व्देषदर्शनातील मशिदीवरील भोंग्याचा आधार घ्यावा हे फारच उथळपणाचे लक्षण आहे. मशिदीवरील भोंगे हा काय आजचा प्रश्न नाही. या प्रश्नावर नव्वदीच्या दशकात मशिदीवरील भोंग्याविरोधात महाआरत्या झाल्या होत्या. हर्डल्स ऑन कृष्णाज पासून सुरू झालेली ही धर्माधिष्ठीत वैचारिक लढाई राज ठाकरेंची नव्हती. हिंदुत्वाचेच बोलायचे तर १९८६ साली विलेपार्ले मतदार संघातील रमेश प्रभूंनी लढविलेली निवडणूक हीच खऱ्या अर्थाने हिंदुत्वाच्या मुद्यावर लढवलेली पहिली निवडणूक होती. तेथून पुढे हिंदुत्वाच्या मानसिक ध्रुविकरणाची ज्या ज्या मुद्यांवर प्रक्रिया झाली. त्यापैकी मशिदीवरील भोंगा हा एक मुद्दा होता. आता तो मुद्दा ‘लावा रे तो टेप..’ म्हणत जणू आपणच त्या भोंगा विरोधाचे निर्माते आहोत अशा अविर्भावात राज साहेबांनी रेटला. आत्ताच्या तिशीतील तरूणाला तो मुद्दा राजसाहेबांचाच वाटण्याची शक्यता. पण त्यांच्या सभेला उपस्थित पन्नासीतल प्रक्षेकांना तो मुद्दा रेटलेला वाटणार. अडवाणींची रथयात्रा, आयोध्दया बाबरी मशिद कांड, हर्डल्स ऑन कृष्णाज, मराठी फलक, काश्मिर मधील 370 कलम, समान नागरी कायदा अशा अनेक मुद्द्यापैकी तो एक ‘भोंग्याचा’ कर्णकर्कश्य भोंगा. एवढेच त्याचे मूल्य. एवढया भोंगा विरोधी प्रश्नावरून महाराष्ट्राच्या नव निर्मितीचे काय होणार? भोंग्याच्या कल्पनेतून आधुनिक प्रगत महाराष्ट्राचे स्वप्न तरूण महाराष्ट्राला ते कसे दाखविणार? मनसेच्या स्वप्नातील ‘मेट्रो ट्रेन’ च्या वेगाने धावू पाहाणऱ्या आधुनिक प्रगत महाराष्ट्राचे संकल्पित चित्र त्यांच्या भाषणात पहायला मिळत नाही. भारतीय संस्कृतीत कृष्ण हा पहिला वक्ता. कृष्णाने “श्रोता” अर्जुनाला तेजोमय बनविले. गौतम बुध्दांनी भाषणानेच सगळा मानवी समाज बदलण्याचा प्रयत्न केला. तसे महाराष्ट्राला नव नवीन आधुनिक कल्पनांनी घडविण्याचे सामर्थ्य राज ठाकरेंकडे निश्चितच आहे. २९ जानेवारी १८७१ रोजी महादेव गोविंद रानडे यांच्या ‘वक्तृत्वोतेजक सभा’ मधून तयार झालेल्या नामवंत वक्त्यांनी भारत बदलला. वक्तृत्व म्हणजे विषयांच्या गहनत्वाचे खडक फोडून दुर्बोधतेच्या व अज्ञानाच्या अंघ:काराकडून सुबोधतेच्या प्रकाशाच्या वाटेने प्रगतीच्या रस्त्यावर नेण्याचा शब्दांचा एक बोगदा असतो. उत्तर सभेतील राज ठाकरेंच्या व्याख्यानाने ही अपेक्षा पूर्ण न करता त्यांचे व्याख्यान म्हणजे घरगूती टिंगल टवाळीच्या मिमिक्रीने भरलेले शब्दांचे बोचके ठरले. त्यांचे व्याख्यान प्रगतीच्या प्रवासाला निघताना मिळालेली शिदोरी ठरावे ही अपेक्षा.

(लेखक निवृत्त प्राध्यापक, सामाजिक कार्यकर्ते आणि लेखक आहेत.)