महात्मा गांधी म्हणायचे, हा देश खेड्यांनी बनलेला आहे, त्यामुळे जोपर्यंत खेड्यांचा, गावांचा विकास होणार नाही तोपर्यंत या देशाचा विकास होणार नाही. गांधीजींच्या याच विचाराचा धागा पकडत पंढरपूर तालुक्यातील चिंचणी गावाने स्वयंपूर्ण गाव बनण्याचा प्रयत्न केला आहे. ज्यांच्या कित्येक पिढ्या जावळीच्या खोर्‍यात प्रामुख्याने महाबळेश्वरच्या पायथ्याशी गेल्या अशा “चिंचणी” (पूर्वीचा सातारा तालुका) गावच्या लोकांना “कन्हेर” धरणामुळे १९७८ मध्ये सह्याद्रीच्या हिरव्यागार कुशीतून विस्थापित व्हावं लागलं. आपल्या मूळ गावापासून दोनशे किलोमीटर अंतरावर असलेल्या आणि पंढरपूर जवळच संपूर्ण वारकऱ्यांसाठी आदराचं स्थान असलेल्या “टप्पा” जवळच्या दुष्काळी माळावर स्थलांतरित व्हावं लागलं.
वास्तविक सह्याद्रीच्या हिरव्यागार कुशीतून दुसरीकडे कायमस्वरूपी विस्थापित होत असताना चिंचणी गावाला कुठेही जागा मिळालेली असती. पण या गावच्या कित्येक पिढ्या वारकरी परंपरेमध्ये वाढलेल्या असल्याने आणि आपलं उरलंसुरलं आयुष्यही पंढरपूरच्या म्हणजेच विठ्ठलाच्या भक्तीत, संतांच्या आठवणीत व पायी चालत येणाऱ्या वारकऱ्यांच्या सेवेत घालवता येईल म्हणून त्यांनी वारकऱ्यांसाठी आदराचं स्थान असलेल्या ‘टप्पा’ जवळच्या माळरानाची मागणी सरकारकडं केली. त्यानुसार चिंचणी गावाला शंभर एकराची जमीन आणि पंधरा एकराचे गावठाण राहायला व कसायला मिळाले.
पुनर्वसनाच्या निर्णयानंतर १९७८ पासून हळूहळू एक एक कुटुंब पंढरपूरच्या टप्प्याजवळच्या माळावर कायमचंच राहायला यायला लागलं. आज अखेर या ठिकाणी जवळपास ६५ कुटुंबं आहेत. जावळीच्या खोऱ्यात राहत असताना ज्या गावाला क्रांतिसिंह नाना पाटील, कर्मवीर भाऊराव पाटील यांचं मार्गदर्शन – सहवास लाभला आणि इतिहासात ज्यांच्या पिढ्यान पिढ्या छत्रपती शिवाजी राजे, छत्रपती संभाजी राजे व स्वराज्यासाठी जिवाची पर्वा न करता सन्मानाने उभ्या राहिल्या त्या चिंचणी गावाला विस्थापित झाल्यावर पहिल्या दोन पिढ्यांत अपमानाचं जगणं वाटयाला आलं. त्यावेळच्या विस्थापित पिढीच्या आयुष्याची परवड सुरू झाली अन प्रचंड हतबलता व निराशा त्यांच्या वाट्याला आली. सुरुवातीच्या दोन पिढ्यांनी परकेपणाची अवहेलना सोसली. सह्याद्रीच्या हिरव्यागार कुशीतलं बाणेदार व टुमदार असं गाव पंढरपूरच्या उजाड व दुष्काळी माळावर आपली वाट आणि जगणं कायमचंच हरवून बसलं.
जसजसा काळ पुढे सरकत होता तसतशी या गावची नवी पिढी पंढरपूरच्या मातीशी आपली नाळ जोडण्याचा व विठ्ठलाच्या भक्तीत रमणाण होण्याचा प्रयत्न करीत होती. या बदलत्या प्रयत्नातूनच २००५-०६ साल उजाडता उजाडता नव्या तरुण पिढीच्या धाडसी निर्णयामुळे चिंचणी गावांनं आपला चेहरामोहराच बदलून टाकण्याचा ठाम निश्चिय केला. चिंचणी गावाचं, पंढरपूरचं आणि सोलापूर जिल्ह्याचं नाव संपूर्ण महाराष्ट्रभर नेण्याचा चंगच त्यांनी बांधला. काय होता तो धाडसी निर्णय? तो धाडसी निर्णय असा होता की, “आपण या टप्प्या जवळच्या उजाड व दुष्काळी माळावर आपल्या पूर्वीच्या अनेक पिढीनं अनभुवलेलं सह्याद्रीच्या कुशीतलं हिरवाईनं नटलेलं प्रतिमहाबळेश्वर निर्माण करायचं. देशात आदर्श ठरेल असं स्वयंपूर्ण गाव उभं करायचं.
या निर्धारामागचा इतिहासही खूप रंजक आहे, जरी चिंचणी गाव ‘टप्पा’ जवळच्या माळावर स्थलांतरित झालं असलं तरी या गावच्या लोकांचे पै पाहुणे, रोजच्या व्यवहारातील लागेबांधे जावळीच्या खोर्‍यात होते व आजही आहेत. याच संबंधांतून पै पाहुण्यांच्या सुखदुःखाच्या कार्यक्रमात, दिवाळी आणि उन्हाळ्याच्या सुट्टीत नव्या ठिकाणी जन्माला आलेल्या आणि शाळा कॉलेजात शिकत असलेल्या तरुणांना वारंवार जाण्याचा योग यायचा. तिकडं गेल्यानंतर महाबळेश्वर आणि जावळीच्या खोऱ्यातील हिरवीगार झाडी आणि निसर्गाचं सदाबहार रूप बघून आनंद व अप्रूप वाटायचं. या हिरव्यागार नटलेल्या झाडीमुळं आणि निसर्गाच्या बेफाम सौंदर्याच्या उधळणीमुळेचं देशभरातली वेगवेगळ्या ठिकाणची माणसं हिकडं फिरायला येतात असं त्यांना राहून-राहून वाटायचं. त्या तीव्र इच्छेतूनच तरुणांनी आपसातले मतभेद बाजूला सारून सगळं चिंचणी गाव झाडून एकत्र आणलं. सर्वांच्या चर्चेतून असं ठरलं की, आपल्या यापूर्वीच्या पिढीन जसं आपलं सगळं आयुष्य दाट हिरव्यागार झाडीत, निसर्गाच्या सानिध्यात घालवलं त्या पद्धतीने आपण या दुष्काळी माळावर प्रतिमहाबळेश्वर उभं करायचं आणि आपल्या गावालाच महाराष्ट्रामधलं पहिलं ” ग्रामीण व कृषी पर्यटन गाव” म्हणून विकसित करायचं.
आज या गावाला ग्रामीण व कृषी पर्यटनाचा महाराष्ट्र शासनाच्या वतीने ‘क’ वर्ग दर्जा देण्यात आलेला आहे. हे गाव पर्यटन स्थळ म्हणून आणि झाडांचं गाव म्हणून सोलापूर जिल्ह्यामध्ये नावारूपाला येत आहे. गाव स्वच्छ करायचं, सुंदर करायचं आणि पुन्हा पुणे किंवा मुंबईला नोकरीसाठी जायचं यापेक्षा याच गावात या गावातील तरुणांना, स्त्रियांना, पुरुषांना रोजगार मिळाला पाहिजे, गावातील लोकांचं नोकरीसाठी होणारं स्थलांतर थांबलं पाहिजे या भावनेतून या गावातील तरुणांनी गावाच्या सार्वजनिक मालकीचे व संपूर्ण गावाला रोजगार, उत्पन्न देणारे ” चिंचणी ग्रामीण व कृषी पर्यटन केंद्र ” सुरू केले आहे. शहरी भागातील लोकांना ग्रामीण खाद्य, कला-संस्कृती समजावी, ग्रामीण जीवनशैली समजावी आणि शहरी लोकांनी गावांमध्ये येऊन गावांचा खेड्यांचा तिथल्या लोकसंस्कृतीचा खेळांचा आनंद घ्यावा ही मध्यवर्ती कल्पना ठेवून हे पर्यटन केंद्र सुरू केलेले आहे. या गावाने यापूर्वी गावामध्ये मुला मुलींसाठी सुसज्ज अशी अभ्यासिका, वाचनालय उभे केले आहे. याच्या आधारावरच भिलार सारखं “पुस्तकांचं गाव ” निर्माण करण्याचा संकल्प आहे. या गावातील तरुणांना व्यायामासाठी ओपन जिम उभी केलेली आहे. गावातील संपूर्ण घराच्या छतावरील पाणी गोळा करून ते पाणी जमिनीत जिरवून रेन वॉटर हार्वेस्टिंग करण्यात आलेले आहे. पिण्याच्या पाण्याच्या विहिरीच्या वरच्या बाजूला समतल चर तयार करून गावातून वाहून जाणारे पाणी यामध्ये जिरवून पाण्याची पातळी वाढवण्याचा प्रयत्न केलेला आहे. गावाची संपूर्ण पाणी पुरवठा योजना सोलर सिस्टम वर सुरू आहे. यासाठी जवळजवळ १७ एचपी एवढ्या हॉर्स पावरचे सोलर पंप बसवण्यात आले आहेत. याचबरोबर गावातील ४० सार्वजनिक ठिकाणी रस्त्यावर सोलर पथदिवे उभे करण्यात आलेले आहेत.
गावामध्ये झाडांची संख्या भरपूर असल्यामुळे पक्ष्यांचा वावर वाढलेला आहे. गाव पर्यावरणमित्र असल्याने, कोणत्याही आवाजाचे प्रदूषण न करणारे असल्यामुळे गावामध्ये गेल्या पाच वर्षापासून कोणत्याही सण, उत्सव, यात्रा, वाढदिवस अशा कार्यक्रमासाठी फटाके वाजवले जात नाहीत. या गावातील लहान मुलंसुद्धा स्वयंशिस्तीने दिवाळीच्या सणामध्ये टिकली सुद्धा वाजवत नाहीत. गावाचे सार्वजनिक मालकीचे पिण्याच्या पाण्याचे जलशुद्धीकरण केंद्र आहे. गावातील सर्व कुटुंबांना पिण्याचे शुद्ध पाणी मोफत दिले जाते. गावामध्ये प्रत्येक सीझनला येणारी फळांची झाडं असून मुलांसह सर्वांना मनसोक्तपणे ही फळे खाता येतात. गावची स्मशानभूमी स्वच्छ सुंदर व बगीच्यासारखी असल्यामुळे या ठिकाणी गावातील मुलं अभ्यास करणे, वाढदिवस साजरा करणे आणि महिला उन्हाळ्याची त्यांची कामे पापड, भातवड्या, वाकळ, यासारखे सर्व व्यवहार याच स्मशानभूमीमध्ये करतात. याच स्मशान भूमीमधून बोरवेल वर सौर पंप बसवून हे पाणी गावात पिण्यासाठी व झाडांसाठी वापरून अंधश्रद्धेला फाटा देण्याचे काम गावकऱ्यांनी केले आहे. गावामध्ये ग्रामदैवत वरदायिनी मातेचे सुंदर मंदिर असून या ठिकाणी रोज गावातील एका कुटुंबाचा स्वच्छता करण्यासाठी नंबर असतो. यावर्षी जिल्हा परिषदेने” स्वच्छ शाळा सुंदर शाळा ” हे अभियान राबवले होते या अभियानामध्ये सोलापूर जिल्ह्यामध्ये ३७६४ शाळांमध्ये द्विशिक्षकी शाळेमध्ये चिंचणी या जिल्हा परिषद शाळेचा प्रथम क्रमांक आला. याबद्दल राज्याचे उपमुख्यमंत्री अजितदादा पवार व पालकमंत्री दत्तात्रय भरणे यांच्या उपस्थितीमध्ये शाळेला गौरवण्यात आले.
गावची स्वतंत्र ग्रामपंचायत नाही परंतु गावामध्ये आमच्या गावात आम्हीच सरकार या पद्धतीने कामकाज चालते. गावातील सर्वांना रस्ते, वीज, पाणी, स्वच्छता या भौतिक सुविधा दिल्या जातात. गावचे गावठाण पंधरा एकरामध्ये विस्तारलेलं आहे. यामध्ये एक फूटही अतिक्रमण नाही. जगण्याची लढाई लढत असताना हे जगणं सुंदर व्हावं, कोणाचं तरी प्रेरणास्थान व्हावं म्हणून या गावातल्या तरुणांनी विस्थापनानंतर रडत न बसता डॉ.भारत पाटणकर, आ.सुभाष देशमुख, आ.बबनदादा शिंदे, कल्याणराव काळे, ग्रामपंचायत पिराची कुरोली यांना सोबत घेत पर्यावरण पूरक विकेंद्रित उद्योगासह शोषणमुक्त नवा समाज घडवण्यासाठी प्रयत्न सुरू आहेत. सर्वांना सोबत घेऊन एक समृद्ध, आदर्श, स्वयंपूर्ण गाव करण्याच्या पद्धतीने प्रयत्न सुरू आहेत.
