नेहरू मेमोरियलचे नाव बदलण्यासंदर्भातली बातमी वाचनात आली. यापुढे त्याला पीएम म्युझियम असे संबोधले जाणार असून पंतप्रधान मोदी त्याचे आंबेडकर जयंतीला उद्घाटन करतील. नाव बदलून आंबेडकरांचं नाव पुढे करून प्रतिकांचा लढा एका वेगळ्या उंचीवर नेण्याच्या या कृतीतून मोदींच्या समर्थकांना एक वेगळीच किक मिळेल हे नक्की.
नेहरू स्मारक हे अशा व्यक्तीचे स्मृतीकेंद्र आहे ज्याने सुरुवातीची सतरा वर्षे भारताचे नेतृत्व केले. नेहरूंनी सर्व लोकशाही संस्थांचा पाया रचला आणि त्यांना मजबूत केले. आधुनिक शिक्षणाशी संबंधित अगणित संस्था निर्माण केल्या, ज्यांनी अनेक पिढ्यांची वैज्ञानिक समज वाढवली.
नेहरूंचे नाव लोकांच्या आठवणीतून वगळण्याची प्रक्रिया सध्याच्या सरकारसाठी अत्यंत क्लेशदायक आहे. किती पैसा, वेळ आणि डोकं वापरावं लागत असेल याची कल्पना केलेली बरी!
नावे पुसण्याच्या या सगळ्या प्रक्रियेकडे इतिहास शेवटी कसा पाहील? नेहरूंनी काय निर्माण केले आणि मोदींनी काय उद्ध्वस्त केले, असे याची मोजणी इतिहास नक्की करेल.
नेहरूंनी सर्वसमावेशक राजकारणाचा असा पाया घातला होता की, त्याचे उदाहरण त्या काळातील संपूर्ण जगात कुठेही आढळत नाही. नेहरूंच्या मंत्रिमंडळात डावे, उजवे आणि मध्यममार्गी सर्व प्रकारचे लोक भेटतील. संसदेत आपल्याच पक्षाच्या पंतप्रधानांच्या धोरणांवर हल्लाबोल करण्याची क्षमता असलेले खासदारही सापडतील.
नेहरूंशी लढण्यासाठी ज्या ऐतिहासिक व्यक्तिमत्त्वांची मदत घेतली जात आहे, ती सर्वच व्यक्तिमत्त्वे कोणत्या ना कोणत्या मार्गाने नेहरूंचे सहकारी किंवा भागीदार आहेत. यावरूनच भारतीय राजकारणात नेहरूंच्या असण्याचा अर्थ लक्षात येतो.
सेल्समनशिप नव्हे, तर स्टेटशिप करणारा नेता मोठा असतो. स्टेटसमन तर्काला चालना देतो, बर्‍याचदा वर्तमानाच्या विरोधात जातो आणि ज्या देशाचा तो चौकीदार आहे, त्या देशाचे भविष्य पुढील पन्नास शंभर वर्षांत काय असेल याचा विचार करतो.
सेल्समन कोणत्याही वस्तू विकत असतो, कारण व्यवसाय त्याच्या रक्तात असतो. समाजात प्रचलित असलेल्या भावनांचे तो भांडवल करतो. माणसाची मने अशा रितीने घडवण्याचा प्रयत्न करतो की, ते कायमचे आपले अनुयायी बनावेत आणि त्यांनी कधीही आपल्या अधिकाराला आव्हान देऊ नये किंवा प्रश्न विचारू नयेत.
नेहरूंना स्वातंत्र्यानंतर आणखी एक हिंदू पाकिस्तान निर्माण करणे किंवा संसदीय लोकशाहीच्या जागी व्यक्तिपूजक राष्ट्राध्यक्ष पद्धती आणणे सोपे झाले असते. नेहरू जर वृत्तीने सेल्समन असते तर फाळणीत होरपळलेल्या बहुसंख्य समाजाला अनुकूल असे सर्व त्यांनी केले असते. परंतु त्यांनी द्वेषाऐवजी सकारात्मक मार्ग निवडला.
नेहरूंच्या कुठल्याही भाषणात इतिहासाचे रडगाणे आढळणार नाही, फक्त भविष्याचे दर्शन घडेल. नेहरूंनी माणसाच्या मूलभूत चांगुलपणावर विश्वास ठेवला आणि एक असा समाज निर्माण केला जो वर्षानुवर्षे प्रयत्न करूनही कायमस्वरूपी द्वेषी समूहात बदलू शकला नाही. संघाचे सर्वात मोठे दुखणे हेच आहे.
ज्या इंदिरा गांधींनी आणीबाणीच्या काळात संघाला सर्वाधिक चिरडले, रगडले आणि माफीनामा लिहून देण्यास भाग पाडले, त्या इंदिरा गांधींचा द्वेष संघ करीत नाही, हे एक मनोरंजक सत्य आहे. द्वेष नेहरूंबद्दल आहे. कारण प्रत्यक्षात द्वेष हा उदारमतवादी, वैज्ञानिक, सर्वसमावेशक आणि लोकशाही समाजाच्या प्रारुपाचा आहे.
नाव कायमचे पुसून टाकल्याने लोकांची स्मृती कायमची बदलेल का? वरवर असे वाटू शकते परंतु प्रत्यक्षात तसे नाही. एखाद्याला इतिहासापासून विस्थापित करता येत नाही, त्याचप्रमाणे एखाद्याला जबरदस्तीने स्थापित केले जाऊ शकत नाही.
एक छोटेसे उदाहरण देतो. स्वातंत्र्य मिळाल्यापासून काँग्रेसच्या सरकारांनी सातत्याने गांधीजींना दलितांचे सर्वात मोठे विचारवंत म्हणून प्रस्थापित करण्याचा प्रयत्न केला. आंबेडकरांची प्रतिमा केवळ संविधान बनवण्यापुरती मर्यादित ठेवावी. पण तसे झाले का? नेहरूंचे डिस्कव्हरी ऑफ इंडिया हे पुस्तक २०१४ पासून ज्या प्रकारे विकले गेले, तेवढे ते कदाचित यापूर्वी कधीही विकले गेले नव्हते. द्वेषाची एवढी मोठी आणि नियोजनबद्ध मोहीम कोणाच्या विरोधात चालवली जात आहे, त्यांची विचारसरणी काय होती हे जाणून घ्यायला प्रयत्न तरुण पिढीही करतेच आहे !
नेहरूंचे नाव सर्व संस्थांमधून पुसून टाकले, त्यांचे सगळे पुतळे उद्ध्वस्त केले तरीसुद्धा हृदयाच्या कोणत्याही कोपऱ्यात जिथे लोकशाही मूल्ये जिवंत असतील, तिथे नेहरू सापडतील. मतभेद आणि विरोधाला टोकाच्या द्वेषात रूपांतरित करणे हे नव्या भारताचे वैशिष्ट्य आहे, पण हेसुद्धा लक्षात ठेवले पाहिजे की, असहमतीचा पहिला धडा या देशाला नेहरूंनीच शिकवला होता!
