महाराष्ट्र दिनी एकाच दिवशी दोन मोठ्या सभा झाल्या. एक सभा मुंबईत झाली भारतीय जनता पक्षाची. दुसरी औरंगबादला महाराष्ट्र नवनिर्माण सेनेचे अध्यक्ष राज ठाकरे यांची. एकूण महाराष्ट्र दिन राजकीय रणधुमाळीचा ठरला. यातून एक गोष्ट स्पष्ट झाली. भाजप आणि मनसेने आपापले टार्गेट ठरवून घेतले आहे. भाजपने हिंदुत्वाच्या मुद्द्यावरून शिवसेनेला टार्गेट करायचे. आणि मनसेने राष्ट्रवादी काँग्रेसला टार्गेट करून जातीयवादाच्या मुद्द्यावरून घेरायचे, अशी दोन्ही पक्षांची रणनीती ठरलेली दिसते. म्हणजे एका राजकीय पक्षातसुद्धा आढळणार नाही एवढा ताळमेळ आणि समन्वय दोघांच्या भूमिकांमध्ये दिसतो. साम्यस्थळ म्हणजे दोन्ही पक्षांच्या भूमिका दोन धर्मांमध्ये विद्वेष निर्माण कऱणा-या आणि विभाजनवादी आहेत. मुस्लिम समाजाला टार्गेट करून त्यांच्या मनात दुय्यमत्वाची भावना निर्माण करणा-या आहेत. त्याअर्थाने त्या सामाजिक स्वास्थ्यासाठी धोकादायक आहेत.
सत्तेसाठी कोणत्याही थराला जाण्याची भाजपची तयारी आहे आणि मनसेनेही शक्य तेवढे घसरण करून घेण्याचा निर्धार केलेला दिसतो. दोघांच्याही भूमिका गंभीर आहेत. परंतु राज ठाकरे हे काही धार्मिक वृत्तीचे वगैरे नाहीत. सध्या ते राजकारणासाठी काहीतरी नाटक करीत असले तरी ते तेवढे धर्मभोळे किंवा देवभोळे नाहीत. दुपारी अहमदनगरच्या हॉटेलमध्ये मटण खाऊन सायंकाळी पुण्यात हनुमानाची आरती करायला जातात, त्यावरून काय ते समजून घ्यावे. शरद पवारांना नास्तिक म्हणणारे राज ठाकरे फार काही धार्मिक वृत्तीचे नाहीत. ब्रह्मवृंदांकडून मंत्रोच्चार करून घेणे वगैरे टीव्हीवाल्या मित्रांच्या टीआरपीसाठी. त्यात त्यांचा स्वार्थ काहीच नाही.
शरद पवार हे जातीयवादी असल्याचा आरोप राज ठाकरे यांनी केला. अगदी अडीच वर्षांपूर्वीपर्यंत शरद पवार हे राज ठाकरे यांच्यासाठी आदर्श नेते होते. पवारांनी एका विशिष्ट राजकीय परिस्थितीत राज यांचे बोट सोडून उद्धव यांना हात दिला, हे राज यांच्या रोषामागचे कारण आहे. खरेतर राज ठाकरे यांच्यासारख्याने समजून घेण्याची आवश्यकता होती, की इथे राज की उद्धव हा पवारांपुढचा चॉईस नव्हता. भाजपला सत्तेच्या बाहेर ठेवणे हा प्राधान्यक्रम होता. त्यासाठी राज ठाकरे यांचा शून्य उपयोग होता. पण म्हणून लगेच पवार जातीयवादी कसे काय ठरतात? १९९९ पासून ते जातीयवादी असतील तर अडीच वर्षांपूर्वीपर्यंत त्यांना त्याची जाणीव नव्हती का? १९९९ पासूनच्या पवारांच्या जातीयवादाचा साक्षात्कार त्यांना एकाएकी २०२२ साली होण्याचे कारण काय? अर्थातच राष्ट्रवादी काँग्रेस शिवसेनेसोबत गेली नसती तर आजही राज यांच्यासाठी पवार हे देशातील सर्वश्रेष्ठ नेते असते.
राहिला मुद्दा पवारांच्या जातीयवादाचा. जो महाराष्ट्र पवारांना ओळखतो, त्याला पवार नेमके कसे आहेत हे गुणदोषांसकट माहीत आहे. राज्याच्या कानाकोप-यातल्या छोट्यातल्या छोट्या विकासकामाची खबर ठेवणा-या आणि चांगल्या कामाच्यामागे उभे राहणा-या पवारांच्या शेकडो गोष्टी महाराष्ट्रातून ऐकायला मिळतील. गावखेड्यापासून दिल्लीच्या राजकारणापर्यंत त्यांना असलेली मान्यता सगळ्यांना ठाऊक आहे. केवळ पुरंदरे यांच्या संदर्भाने विचार करून शरद पवारांन जातीयवादी ठरवणे हास्यास्पद आहे. इथे साधी गोष्ट लक्षात घेण्याजोगी आहे. शरद पवार हे काही इतिहास संशोधक नाहीत. पुरंदरे यांनी ब्राह्मणी उदात्तीकरणाचा जो इतिहास मांडला आहे, तो खोडून काढणारे अलीकडच्या काळातले अनेक इतिहास संशोधक आहेत. त्यातल्या अनेकांचा पवारांशी दुरान्वयाने संबंध नसेल. अर्थात हा नव्याने समोर आलेला इतिहास खोडून काढण्यासाठी पुरंदरे किंवा त्यांच्या कंपूतले कुणी पुढे आले नाही. पुरंदरेंच्या लेखनातले दोष संशोधकांनी पुढे आणले आहेत, पवारांसमोरच काय कुणासमोरही हा इतिहास आल्यानंतर त्याची दखल घ्यावीच लागते. जे अद्ययावत संशोधन असते तेच इतिहासात अंतिम असते. पुरंदरेंचा खोटेपणा उघडा पडला त्यात पवारांचा काय दोष?
रायगडावरची छत्रतींची समाधी
रायगडावरची शिवछत्रपतींची समाधी लोकमान्य टिळकांनी बांधली, त्यांना तुम्ही ब्राह्मण म्हणून बघणार का? लोकमान्य टिळकांनी जे पहिलं वर्तमानपत्र सुरू केलं होतं, त्याचं नाव होतं – मराठा. परंतु शरद पवार हे सांगणार नाहीत.
शरद पवार हे जातीयवादी असल्याचा आरोप करताना राज ठाकरे यांनी हे वक्तव्य केले.
छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या रायगडावरील समाधीची दुरवस्था लोकांसमोर आणण्याचे किंवा या समाधीचा विषय चर्चेत आणण्याचे श्रेय महात्मा जोतिराव फुले यांना जाते. टिळकांशी त्याचा संबंध नाही. जोतिराव फुले १८६८ साली पुण्याहून रायगडावर गेले, समाधीचा शोध घेऊन त्यासंदर्भातील वस्तुस्थिती दीनबंधू वृत्तपत्रात मांडली. त्यानंतर त्यांनी छत्रपती शिवाजी महाराजांचा पोवाडा लिहिला, ज्यामध्ये त्यांनी महाराजांचा कुळवाडी भूषण असा उल्लेख केला आहे. पुण्यात चाफळकर स्वामींच्या अध्यक्षतेखाली झालेल्या शिवस्मारकासंबंधीच्या सभेला जोतिराव फुले उपस्थित असल्याचे पुरावे उपलब्ध आहेत. उपलब्ध बाबींवरून लोकमान्यांचा संदर्भ येतो, तो १८९५-९६ साली ते रायगडावर शिवजयंती उत्सवाला उपस्थित राहिल्याबद्दलचा. महात्मा फुले चरित्राचे अभ्यासक प्रा. हरी नरके यांच्या म्हणण्यानुसार १८८०साली पुण्यात आणि रायगडावर शिवजयंती उत्सवाची जोतिरावांनी सुरूवात केली. त्यांचे सहकारी कामगार नेते रावबहादूर नारायण मेघाजी लोखंडे यांनी मुंबईच्या लालबाग आणि परळ या गिरणी कामगारांच्या वस्त्यांमध्ये शिवजयंती उत्सव सुरू केला. हा उत्सव सत्यशोधक मंडळी अतिशय भव्य प्रमाणात करत असत. १८९३ साली गणेशोत्सवाला सार्वजनिक रूप देऊन टिळकांनी त्याचे चळवळीमध्ये रूपांतर केले. आपला सहभाग देऊन त्यांनी हा उत्सव आणखी मोठा केला.
जेम्स लेनचे प्रमाणपत्र
जेम्स लेनने आपल्या पुस्तकात छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या मातोश्री जिजाऊ यांच्या चारित्र्यहननाचे प्रयत्न केले. जेम्स लेनला माहिती देणा-यांमध्ये बाबासाहेब पुरंदरे आणि त्यांच्या भोवतालच्या इतिहास अभ्यासकांचा सहभाग असल्याचा संशय होता. भांडारकर संस्थेवर संभाजी ब्रिगेडने त्याच कारणाने हल्ला केला होता. राज ठाकरे यांनी अलीकडे तो विषय उपस्थित करून त्यावरून शरद पवार आणि राष्ट्रवादी काँग्रेसवर जातीयवादाचा आरोप केला. पाठोपाठ इंडिया टुडेने जेम्स लेनची मुलाखत प्रसिद्ध केली. त्यात त्याने आपले पुरंदरे यांच्याशी साधे बोलणेही झाले नसल्याचे सांगितले. ज्या माणसाने छत्रपतींची आणि त्यांच्या मातोश्रींचे चारित्र्यहनन केले, त्याच माणसाकडून पुरंदरे यांच्यासाठी प्रमाणपत्र मिळवण्याचा प्रयत्न या मुलाखतीच्या माध्यमातून केला आहे. त्यावरून हे प्रमाणपत्र किती विश्वासार्ह आहे, यासंदर्भात अधिक भाष्य करण्याची आवश्यकता नाही.
पुरंदरे यांनी शिवचरित्र घराघरात पोहोचवले, असे राज ठाकरे म्हणतात, तेव्हा त्यांना सांगावेसे वाटते की, शिवचरित्र घराघरात पोहोचवण्याची सुरुवात महात्मा फुल्यांपासून झाली होती. त्यांनी १८६९ साली शिवाजीचा पोवाडा लिहून त्याची सुरुवात केली आणि त्यानंतर गावोगावी अठरा पगड जातीच्या शाहीरांनी प्रबोधकाच्या भूमिकेतून शिवचरित्र घरोघरी पोहोचवले.
रामदासांचे उदात्तीकरण
रामदास स्वामी हे छत्रपती शिवाजी महाराजांचे गुरू नव्हते, हे उपलब्ध पुराव्यांवरून सिद्ध झाले आहे. त्यांचे व्यक्तिगत महात्म्य जे काही असेल ते त्यांच्या अनुयायांनी मानावे. परंतु छत्रपती शिवाजी महाराजांशी त्यांचा संबंध जोडून शिवाजी महाराजांच्या कर्तृत्वाचे श्रेय लाटण्याचा प्रयत्न करू नये. दुर्दैवाने राज ठाकरे हे पुरंदरे, रामदासांच्या निमित्ताने ब्राह्मणी दृष्टिकोनातून मांडलेला इतिहास आपल्या अनुयायांवर थोपवण्याचा प्रयत्न करीत आहेत.
आजच्या सभेतली मुद्दाम उल्लेख करावयाची गोष्ट म्हणजे राज ठाकरे यांनी नरहर कुरुंदकरांचा केलेला उल्लेख. पुरंदरेंच्या पलीकडे कुणीतरी शिवचरित्रासंदर्भात काही म्हणतेय हे ऐकण्याचा त्यांनी प्रयत्न केलेला दिसतोय. त्याचप्रमाणे त्यांनी नव्या पिढीतल्या इतिहासकारांनी मांडलेल्या गोष्टी समजून घ्याव्यात. त्यांची पुरंदरे यांच्यावरील श्रद्धा ही त्यांची व्यक्तिगत बाब आहे. इतरांना त्याच्याशी देणेघेणे नाही. इतरांसाठी फक्त इतिहास आणि त्याची वस्तुनिष्ठता महत्त्वाची आहे. पुरंदरेंच्या ललितरम्य शैलीतल्या पक्षपाती इतिहासाऐवजी वस्तुनिष्ठ इतिहास समजून घेण्याचा प्रयत्न राज ठाकरे यांनी केला, तर ते त्यांच्यासाठी उपकारक ठरेल.
