नदीतली वाळू संपल्यावर पुढे काय ?

वाळूचा किंवा रेतीचा एकेक कण अनेक वर्षांचा इतिहास आपल्यात साठवून ठेवतो. कुठून, कुठल्या खडकातून तुटून फुटून तो बनलेला असतो माहीत नसते. कुठून कुठून कसा वाहत, वाट काढत येऊन नदी किंवा समुद्राच्या काठी कुठल्यातरी एका ठिकाणी जाऊन स्थिरावलेला असतो. त्याच्या आयुष्याने अनेक शतकांचा प्रवास केल्यानंतर त्याला हे रूप मिळालेले असते. पण, आता त्याचा हा प्रवास संपणार आहे, याची कल्पना तरी करता येईल का? आता पुढचा इतिहास बघायला तो टिकणार नाही.

वाळू माफिया, रेती माफिया, खाण माफियांच्या बातम्या आपण अनेकदा वर्तमानपत्रांच्या पानांवर कोणत्या ना कोणत्या कोपऱ्यात वाचतो. अनेक ठिकाणी वाळू किंवा खाण माफिया अतिशय आक्रमक पद्धतीने काम करतात. पहिले म्हणजे यात वरपासून खालपर्यंत लाचखोरी आणि नफेखोरीची व्यवस्था आहे. कोणीही सरकारी अधिका-याने या मार्गात आडकाठी आणण्याचा प्रयत्न केल्यास ट्रॅक्टर किंवा ट्रक अंगावर घालून त्यांना ठार मारण्याचे प्रयत्नही केले जातात. हे माफिया कुणालाच जुमानत नाहीत. दरवर्षी भाडेतत्त्वावर, वाळू किंवा खाणीच्या जागा ताब्यात घेण्यासाठी देशभरात अनेक ठिकाणी रक्त सांडते. स्थानिक पातळीवरील माफियागिरीचा हा मोठा स्रोत आहे.

पण, वाळू संपल्यावर काय होणार? नद्यांचे काठ ओसाड होतील. होय, हे केवळ काल्पनिक नाही. तज्ज्ञांच्या मते, वाळू किंवा रेती हे पाण्यानंतरचे दुसरे नैसर्गिक स्त्रोत आहेत, ज्याचा सर्वाधिक वापर केला जातो.

युनायटेड नेशन्स एन्व्हायर्नमेंट प्रोग्राम (UNEP) च्या अहवालानुसार, जगात वाळू आणि खडीची वार्षिक मागणी ४० अब्ज टन ते ५० अब्ज टन इतकी आहे. या प्रचंड मागणीमुळे जगभरातील वाळू आणि खडी संपण्याचा धोका निर्माण झाला आहे. यातूनच जगभरात सर्व प्रकारच्या माफियागिरी आणि लाचखोरीच्या व्यवस्थेला जन्म दिला आहे. लाचखोरीच्या या पद्धतीचा असाही विचार करून बघा. सिंगापूरने २००७ ते २०१६ दरम्यान कंबोडियातून ८०.२ दशलक्ष टन वाळू आयात केली. तर कंबोडियाच्या अधिकृत ट्रेड रजिस्टरमध्ये केवळ २.७७ दशलक्ष टन वाळूची निर्यात होत असल्याचा उल्लेख आहे. म्हणजेच अधिकृतरीत्या निर्यात केलेल्या वाळूचे प्रमाण एवढे नगण्य आहे. अनेक पटींनी अवैधरित्या निर्यात करण्यात आली. असे मानले जाते की, जगातील ७० देशांमध्ये जवळजवळ एकसमान पद्धती आहेत. खाणपट्टे अधिकृत आहेत, प्रत्यक्षात कितीतरी पट जास्त खाणकाम केले जाते. तुम्हाला आठवत असेल तर मागे एकदा सुप्रीम कोर्टही म्हणाले होते की, अरवलीचे डोंगर हनुमानाने उचलून नेले असावेत म्हणून.

वाळू हा आपल्या इकोसिस्टिमचा एक आवश्यक भाग आहे. संपूर्ण आयुष्य इथे फुलते. येथे कितीतरी पक्षी अंडी घालतात. अनेक कीटक आणि पतंगांची घरे इथे असतात. आणि ते जलचरांमध्ये मध्यस्थ म्हणून काम करतात. परंतु, जगभरात सुरू असलेल्या बांधकामांसाठी सगळीकडे वाळूचा उपसा केला जात आहे. ती शहरांमध्ये नेली जात आहे. इमारती बांधल्या जात आहेत. त्यासाठी दरवर्षी लाखो टन वाळू वापरली जाते. त्याचवेळी दरवर्षी लाखो टन इमारती पाडल्याचा कचरा निर्माण होतो. नवीन इमारती बांधल्या जातात. जुन्या पाडल्या जातात. मग ती वाळू आणि सिमेंट निरुपयोगी ठरते. या बांधकाम साहित्याचा मलबा गुपचूप नदी-नाल्यांमध्ये टाकला जातो. जिथे तो नदी-नाल्यांचा मार्ग अडवतो आणि पुरासारखी संकटे निर्माण करतो. दरवर्षी वाळू, रेती आणि खडी वापरली जाते ती पाहिल्यानंतर वाटायला लागते की, हे सगळे संपल्यावर पुढे काय होणार आहे?

(लेखक दिल्लीस्थित पर्यावरण पत्रकार आहेत.)