‘रयत’ची ग्रँट बंद झाली तेव्हा…

प्रा. एन. डी. पाटील

रयत शिक्षण संस्थेची ग्रँट तहकूब झाली तेव्हा पुण्यातला असूनही एक माणूस खडाखंब पहाडासारखा अण्णांच्या पाठीशी उभा राहिला, ते म्हणजे धनंजयराव गाडगीळ. संस्था चिरडण्यासाठी मोरारजींनी संस्थेची ग्रँट तहकूब केली. त्या काळात अण्णा म्हणाले, माझ्यावर राग आहे ना, मी राजीनामा दिला तर काय करेल? अण्णांनी मॅनेजिंग कौन्सिलपुढे राजीनामा ठेवला, तो फेटाळला.
धनंजयराव गाडगीळ म्हणाले, भाऊराव, तुमची अशी समजूत आहे का, की तुम्ही राजीनामा दिल्यावर मोरारजी छळवणूक बंद करेल म्हणून. त्यांना तुमचं निमित्त हवं आहे संस्था चिरडण्यासाठी. उलट तुम्ही घेतलेल्या भूमिकेवर ठाम राहा. तुम्ही आजकालच्या समाजातले ऋषी आहात. जेव्हा जेव्हा राजे मुजोर बनतात तेव्हा तेव्हा त्या त्या काळातल्या ऋषींनीच त्यांना ताळ्यावर आणण्याचं काम केलं. तुम्ही तेच करताय. तुम्ही राजीनामा देऊन प्रश्न सुटणार नाही.
गांधीहत्येनंतर नागपूर, सातारा, पुणे सगळीकडं जाळपोळ झाली. जिथं आरएसएसचे अड्डे तिथं जाळपोळ झाली. साता-यात अण्णांनी पुढाकार घेऊन जाळपोळ थांबवण्यासाठी प्रयत्न केले. स्वामी रामानंद भारतींना बरोबर घेऊन दौरा काढला. मी सत्यशोधक समाजाचं काम करीत होतो. ढोलकं वाजवत होतो. गोडसेनं गांधीजींचा खून केला, आणि तुम्ही तुमच्या कृतीनं गांधींचा खून करताय. त्यांच्या विचारांवर हल्ला करताय, असं लोकांना सांगायचे.
अण्णांच्या स्वभावाचा आणखी एक भाग होता की, सत्य ते सत्य. पर्वा करायचे नाहीत.

ज्याला न्यायाची चाड नाही आणि अन्यायाची चीड नाही तो माणूसच नाही, तो माझा शिष्यच नाही, असं म्हणायचेत.

मुख्यमंत्री खेरांना सुनावले

शनिवारवाड्यावर मुख्यमंत्री बाळासाहेब खेरांनी भाषण केलं की, जोपर्यंत माझ्या अंगात रक्ताचा शेवटचा थेंब आहे, तोपर्यंत ब्राह्मणांचे रक्षण करेन. अण्णांचे आणि खेरांचे संबंध खूप चांगले होते. दोघांच्या भेटीगाठी, एकत्र बैठका, चर्चा झालेल्या. संबंध सौहार्दाचे होते. परंतु खेरांचं हे भाषण अण्णांना आवडलं नाही. खेडोपाडी बहुजन समाजाचे कार्यकर्ते प्राणाची बाजी लावून ब्राह्मणांची घरे जाळपोळीपासून वाचवत होते. जातीय सलोखा व शांतता टिकवण्यासाठी आटापिटा करीत होते, अशावेळी राज्याचे मुख्यमंत्री जातीवाचक भूमिका घेतात याचा अण्णांना सात्त्विक संताप आला होता. त्यातून त्यांनी काही प्रश्न विचारले. खेड्यापाड्यातल्या ब्राह्मणांचं रक्षण तुम्ही कोण करणार? हे भाषण तुम्हाला न शोभणारं आहे. मुख्यमंत्री म्हणून शेवटच्या माणसाचं संरक्षण करण्याची जबाबदारी आहे तुमची. ब्राह्मण समाजाचं संरक्षण करायला मुख्यमंत्री झालात काय? तेवढंच करायचं असेल तर मुख्यमंत्रिपद सोडावं. शेवटच्या थेंबापर्यंत रक्षण करीन म्हणता, तुमच्या अंगात असं कितीसं रक्त आहे?

तेव्हा खेरांची तब्येत तोळामासा होती. मोरारजी डावपेच करीत होते. मोरारजी गृहमंत्री पण मुख्यमंत्रिपदाची उमेदवारीच करीत होते. त्यासाठी राजापेक्षा राजनिष्ठ अशी भूमिका घेत होते. त्यात खतपाणी घालून हालचाली करीत होते. त्यांनी सातारच्या कलेक्टरला भाऊराव पाटलांना अटक करण्याची ऑर्डर केली होती.
कलेक्टर म्हणाले, माझ्याकडच्या पुराव्यानुसार त्यांची आणि रामानंदस्वामी यांनी जाळपोळ आटोक्यात आणायला मदत झाली. अटक करायची असेल तर तुम्ही मला लेखी आदेश द्या.
मोरारजी देसाई लेखी आदेश देत नव्हते. परंतु प्रयत्न असे करत होते की त्यांनी अटक करावी. म्हणजे असेंब्लीत मॅजिस्ट्रेटवर जबाबदारी टाकून त्यांना नामानिराळं राहता आलं असतं. कलेक्टरने सांगितलं शक्य होणार नाही. मोरारजी प्रचंड खुनशी होते. त्यांनी नंतरही अण्णांना गोवण्याचा प्रयत्न केला. अण्णांवर आरोप केला की, रयतचे लोक मंत्र्यांचे खून करण्याचे कट करताहेत. लाइफ मेंबर असलेल्या चारपाच लोकांची नावे घालून त्यांना संस्थेच्या सेवेतून कमी करा असं कळवलं. काकडे, ठोके, उनउने, माने, सुखटणकर असे चारपाच जण होते. ते करणार नाही, तोपर्यंत संस्थेची ग्रँट तहकूब करण्याची कारवाई केली.
अण्णांनी सांगितलं, आरोपत्र ठेवा. दोषी ठरले तर कारवाई करू.

लोकांनी ‘रयत’ तगवली

नंतर तहकूब केलेली ग्रँट रद्दच केली. अण्णांनी मोठ्या प्रमाणावर महाराष्ट्रात दौरा केला. लोकांनी हजारो पोती धान्य गोळा केले. लोकांकडे पैसे नव्हते. पोरं उपाशी राहू नयेत म्हणून मदत केली. कुणी धान्य, तेल अशी मदत केली. धान्य जमा झाले तेव्हा, माझ्या बळीराजानं माझी लाज राखली, या शब्दात त्यांनी कृतज्ञता व्यक्त केली.
शेवटी काही मंडळींनी हे प्रकरण केंद्राकडे नेले. डॉ. आंबेडकरांनीही त्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली. केंद्रात हुमायून कबीर त्या खात्याचे मंत्री होते. त्यांनी बारकाईने पाहणी केली. रयतचा, भाऊरावांचा काही दोष आहे का याची चौकशी केली. बहुजन समाजाची पायोनियर संस्था आहे, तिला असा त्रास देणे योग्य नाही हे त्यांना पटले. डायरेक्टर ऑफ पब्लिक इन्स्ट्रक्शन असं तेव्हा एज्युकेश विभागाचं नाव होतं.
अण्णांचं आणि रयत शिक्षण संस्थेचं सामर्थ्य या सरकारच्या हल्ल्यातून दिसनू आलं. अण्णा संघर्षातून तेजानं बाहेर पडले. सरकारपुढे नमले नाहीत.
अण्णांना बदनाम करण्याचा हा कट होता. त्यांच्या खोलीत हत्यारं ठेवण्याचा प्रयत्न केला गेला. अशी काही कटकारस्थानं व्हायची, तेव्हा प्रामाणिक अधिकारी अण्णांच्या कानावर पोहोचवायचे.

कटकारस्थानातून बचावले

कल्याणी बरॅक्स मध्ये अण्णा राहात होते. सरकारने अण्णांच्याच एका विश्वासू माणसाला कामगिरी दिली होती. त्यानं उशीरा यायचं आणि आता काय करू, इथंच राहतो म्हणायचं. पिशवी हातात होती त्याच्या. त्यात पिस्तूल आणि काही कागदपत्रं होती, ती तिथंच ठेवून जायची असा घाणेरडा कट होता. अण्णांना हे सगळं कळलं होतं. एका अधिका-यानं अण्णांना ते कळवलं होतं. अण्णांना वाटत होतं, त्या माणसाच्या हातातली पिशवी काढून घेऊन दोन थोबाडीत द्याव्यात. लाथा घालाव्यात. पण अण्णांनी संयम ठेवला. कारण त्यातून सरकार शहाणं होणार. ज्यानं माहिती दिली तो अधिकारी अडचणीत येणार. म्हणून संयम पाळला. तो माणूस ठरल्याप्रमाणं सकाळी निघून गेल्यावर त्यांनी त्या पिशवीची विल्हेवाट लावली.
दरम्यान नियोजनाप्रमाणं दुस-या दिवी सकाळी पोलिस झडती घ्यायला आले. अण्णा उन्हात पेपर वाचत होते. अण्णांनी त्याआधी त्या पोलिसांची झडती घेतली. खिसे उलटे करायला लावले. आणि मगच घरात जाऊ दिलं.
अण्णांची, रयतची कोंडी करण्यासाठी अशी कटकारस्थानं झाली. रयतच्या माध्यमातून राज्यात नवं पर्व निर्माण व्हायला लागलं होतं. त्याचा संताप होता हा. रयतच्या नरडीला नख लावण्याचा प्रयत्न होता. अण्णांनी बाणेदारपणे संकटांना तोंड दिलं. विद्यार्थ्यांची उपासमार होण्याची वेळ आली असताना त्यांनी सामान्यांवर विश्वास टाकून मदत मिळवली. सरकारच्या लाभार्थी मंडळींनीही निनावी मदत केली. संस्थेच्या शिक्षकांनीही त्याग करून संस्थेचं काम चालू ठेवलं.
सोनं जसं आगीतून उजळून निघतं तशी रयत शिक्षण संस्था आणि अण्णा उजळून निघाले या सगळ्या कालखंडाचा मी जवळचा साक्षीदार आहे.

(माझी संघर्षयात्रा या प्रा. एन. डी. पाटील यांच्या आत्मचरित्रातून साभार )