फिल्डवरचे रिपोर्टर्स खरे हिरो..

• आशुतोष भारद्वाज

भारतीय प्रसारमाध्यमे आणि प्रकाशन व्यवसायामध्ये ऑगस्ट २०१६ मध्ये दहा लाख ४२ हजार ८३५ लोक कार्यरत होते. मार्च २०२१ पर्यंत त्यांची संख्या कमी होत होत दोन लाख ९२ हजार २६३ वर आली. यातील काही पत्रकारांना कामावरून काढून टाकण्यात आले. अनेकांनी राजीनामेही दिले. गेल्या काही वर्षांमध्ये पत्रकारांवर दबाव वाढत गेला, त्यामुळे त्यांच्या बातम्यांना प्रसिद्धी मिळेनाशी झाली, त्यांनी राजीनामे दिले आणि ते बाहेर पडले. फ्रीलान्सिंग म्हणजे मुक्त पत्रकारिता करू लागले. एनडीटीव्ही आणि एनडीटीव्ही हिंदीमधूनही अनेक पत्रकारांनी राजीनामे दिले. आपले कुटुंब, घराचे हप्ते इत्यादी गोष्टींची पर्वा न करता त्यांनी नियमित मिळणा-या गलेलठ्ठ पगारावर पाणी सोडले. परंतु आपल्या पत्रकारितेच्या प्रेरणेशी तडजोड नाही केली. https://satyashodhak.in/2022/12/ndtv-journalism-and-ravish-kumar/

जरा शांतपणे विचार करा – इतक्या मोठ्या संख्येने पत्रकारांनी राजीनामे दिले. त्यातले बहुतांश फिल्डवर काम करणारे, शोध पत्रकारिता करणारे पत्रकार होते. टीव्ही स्टुडिओची सुरक्षितता आणि सेलिब्रिटी स्टेटस त्यांच्याजवळ नव्हता. ते फिल्डवर सत्तेसोबत, पोलिसांशी आणि भांडवलदारांशी लढत होते. उन्हातानात, धूळभरल्या रस्त्यावर हिंडून समाजजीवन समजून घेत होते, लिहित होते. टीव्ही आणि यू ट्यूबच्या तुलनेत अदृश्य, उपेक्षित होते. परंतु आपल्या रुबाबात काम करीत होते. फक्त आपल्या बायलाईनच्या जिवावर जगत होते. जगू इच्छित होते. ते सगळे स्वेच्छेने बेरोजगार झाले.

गेल्या काही वर्षांमध्ये बहुतांश उत्तम पत्रकारिता याच फ्रीलान्स पत्रकारांनी केली आहे. या पत्रकारांना एकेकाळी याच कामासाठी आताच्या तुलनेत अधिक पटींनी पगार मिळत होता. वेळेवर मिळत होता. संस्थेचे सुरक्षा कवच होते. कायदेशीर खटले आणि राजकीय दबावाची पर्वा नव्हती. आता ते एकेकटे लढताहेत. पेगॅसस, निवडणूक बाँड, कोविडच्या काळातील सरकारी गोंधळापासून उत्तर प्रदेशातील बनावट चकमकी – हे सगळे या पत्रकारांनी थेट मैदानात उतरून कव्हर केले आहे. तमाम टीव्ही आणि यूट्यूब अँकर त्यांच्या बातम्यांच्या आधारे आपले शो साजरे करतात. प्रसाराच्यादृष्टिने दृश्य माध्यमाचे महत्त्व निःसंदिग्धपणे अधिक आहे. अँकर मंडळी बातम्या अधिक लोकांपर्यंत घेऊन जातात, प्रसिद्धी मिळवतात. परंतु टीव्हीवर बहुतांश बातमीऐवजी बातमी वाचणारे केंद्रस्थानी येतात. अलीकडच्या काही वर्षांमध्ये या अँकर्सनी किती मोठ्या बातम्या केल्या आहेत ?- शो नव्हे, बातम्या. बातमी म्हणजे एखाद्या मोठ्या बातमीचा शोध घेण्यासाठी काही महिने लागले असतील अशी बातमी. अशा बातम्या ज्यांची दखल न्यायालय आणि सत्तेने घेतली असेल? अँकर्सनी तर फिल्डवरच्या पत्रकारांच्या बातम्यांच्या आधारे आपले शो चालवले. अँकरच्या बातमीच्या आधारे पत्रकारांनी शोधपत्रकारिता केली, बायलाइन घेतली असे किती वेळा घडले?

आज सकाळीच या फ्रीलान्स पत्रकारांनी भोपाळ गॅस दुर्घटनेस जबाबदार असलेल्या युनियन कार्बाईडवर भयंकर बातमी केली. ती करायला काही महिने लागले असतील. तमाम दस्तावेज, कागदपत्रे धुंडाळावी लागली असतील. दहा ठिकाणांहून कागदपत्रे जमा करावी लागली असतील. एखाद्या दिवशी आपण ही बातमी आपल्या मोबाइलवर कुणा अँकरच्या शोमध्ये पाहाल, ऐकाल. लाइक आणि सबस्क्राइब कराल. त्यावेळी आपल्याला कल्पनाही नसेल की, ही बातमी मिळवण्यासाठी किती पत्रकारांनी जोखीम घेतली होती आणि काही वर्षांपूर्वी ते गुपचूप राजीनामे देऊन रिकामे झाले होते.

(लेखक इंग्रजीतील नामवंत लेखक आणि पत्रकार असून जोखीम घेऊन नक्षलवादाच्या प्रश्नावर त्यांनी दीर्घकाळ काम केले आहे.)