राजकारण घराणेशाहीकडून कौटुंबिक मालकीकडे

राजकीय क्षेत्रातील घराणेशाहीची सातत्याने चर्चा केली जाते. राजकारण सामान्य माणसाचे राहिले नाही, असे म्हटले जाते. ते खरेही आहे. कुठलीही निवडणूक लढवायची तर लाखांच्या प्रमाणातली रक्कम पुरेशी ठरत नाही. साधी नगरपरिषदेची निवडणूक लढवायची झाली तरीसुद्धा पन्नासेक लाख रुपये खर्च करावे लागतात. अर्थात कुठंतरी एखादा फाटका कार्यकर्ता निवडून येतो आणि त्याचं उदात्तीकरण केलं जातं. परंतु तसा एखादा अपवाद असतो. निवडणुकीचं व्यापक चित्र बघितलं तर पैसेवाले लागतात. सोबत राजकीय परंपरा असेल तर अधिक सोपे जाते. लोक राजकारणातल्या घराणेशाहीला एरव्ही शिव्या देत असतात, आणि मतदान करताना मात्र त्यांच्याच मागे पळत असतात. राजकारणातल्या घराणेशाहीचे हे चित्र एकीकडे आणि राजकीय पक्ष कौटुंबिक मालमत्ता बनल्याचे चित्र दुसरीकडे दिसून येते. काँग्रेस पक्ष गांधी कुटुंबाच्या ताब्यात, शिवसेना ठाकरे कुटुंबाच्या ताब्यात, राष्ट्रवादीवर पवार कुटुंबाचे वर्चस्व, द्रमुकवर करुणानिधींच्या कुटुंबाचा ताबा, ममता बॅनर्जीही आपला वारसदार म्हणून भाचा अभिजित बॅनर्जीलाच पुढे आणताहेत…. अशी एक ना अनेक उदाहरणे दाखवता येतील. या सगळ्यामध्ये भारतीय जनता पक्ष कसा वेगळा आहे हे काही मंडळी सांगत असतात. परंतु तिथली मोदी-शहांची माफियागिरी पाहिल्यानंतर अन्य पक्षांतली घराणेशाही परवडली म्हण्यासारखी परिस्थिती आहे.

ज्येष्ठ पत्रकार दिवंगत वरुणराज भिडे यांनी `महाराष्ट्राच्या राजकारणाचे धागेदोरे` या शीर्षकाखाली लिहिलेल्या प्रदीर्घ लेखाच्या प्रारंभीच महाराष्ट्राच्या राजकारणातील घराणेशाहीचे काही धागे उलगडून दाखवले आहेत. त्यांनी लिहिलेयः नगर जिल्ह्यात मागच्या पिढीत खासदार पंढरीनाथ कानवडे नावाचे प्रसिद्ध पुढारी होऊन गेले. नाशिक जिल्ह्यातील प्रसिद्ध पुढारी आमदार काकासाहेब वाघ हे त्याचे व्याही. नगरमधून खासदार झालेले चंद्रभान आठरे हे कानवड्यांचे जावई. कानवड्यांचे दुसरे जावई म्हणजे बाळासाहेब विख्यांचे भाऊ. बाळासाहेबांचे मावसभाऊ म्हणाजे सध्याचे शिर्डीचे आमदार आप्पासाहेब म्हस्के. त्यांच्या मेव्हण्यांचे भाऊ आमदार आप्पासाहेब राजळे. आप्पासाहेबांचे सासरे माजी आमदार भाऊसाहेब थोरात. भाऊसाहेबांचे एक जावई आप्पासाहेब, दुसरे जावई नगर जिल्हा परिषदेचे अध्यक्ष माजी कम्युनिस्ट अरूण कडू. म्हणजे माजी आमदार पी. बी. कडूंचे चिरंजीव. तिसरे जावई संगमनेरचे नगराध्यक्ष डॉ. तांबे. भाऊसाहेबांचे चिरंजीव सध्याचे संगमनेरचे आमदार बाळासाहेब थोरात. अरूण कडूंचे भाऊ विजय कडू. अण्णासाहेब म्हस्क्यांचे साडू. भाऊसाहेब थोरातांचे मेव्हणे माजी केंद्रीय मंत्री अण्णासाहेब शिंदे. अण्णासाहेबांचे एक व्याही दौंडचे बाळासाहेब जगदाळे आणि विहीणबाई उषादेवी जगदाळे दोघेही आमदार होते. दुसरे व्याही व्यंकटराव हिरे आणि दुसऱ्या विहीणबाई पुष्पाताई हिरे. व्यंकटरावांचे वडील भाऊसाहेब हिरे आणि चुलतभाऊ डॉ. बळीराम हिरे हे सर्व मंत्री होते. माजी आमदार तनपुऱ्यांचे चिरंजीव प्रसाद तनपुरे सध्या आमदार आहेत. त्यांचे सासरे म्हणजे राजारामबापू पाटील. बापूंचे चिरंजीव जयंत पाटील आमदार आहेत. काकासाहेब वाघांचे चिरंजीव डॉ. प्रताप वाघ नाशिकचे खासदार होते. त्यांचे जावई शंकरराव कोल्हे. दुसरे जावई नाशिकचे भाजपचे आमदार…खासदार झालेले डॉ. दौलतराव आहेर. नाशिकचे सध्याचे खासदार डॉ. वसंतराव पवार हे शंकरराव कोल्ह्यांचे जावई. म्हणजेच काकासाहेबांचे नातजावई. न्यायमूर्ती बी. जी. कोळसे-पाटील यांचे चुलते म्हणजे ल. मा. पाटील हे मराठा समाजातील पहिले मंत्री. कोळसे-पाटलांचे मावस चुलते म्हणजे कॉम्रेड पी. बी. कडू यांचे चिरंजीव म्हणजे जि. प. अध्यक्ष अरूण कडू. या पुढारी मंडळींपैकी जवळजवळ प्रत्येकजण कधी ना कधी कम्युनिस्ट पक्षाशी संबंधित होता. भारतात काँग्रेसऐवजी कम्युनिस्टांची राजवट असती तर हीच मंडळी पोलिटीकल कॉमिसार झाली असती.

वरुणराज भिडे यांनी दिलेली ही यादी नंतरच्या काळात खूप वाढली आहे, तिचा प्रचंड विस्तार झाला आहे. आणि हा लेख लिहिल्यानंतरच्या साडेतीन दशकांमध्ये महाराष्ट्राचे राजकारण खूप बदलले आहे. नात्यागोत्यांचे राजकारण घराणेशाहीमध्ये परिवर्तीत झाले आहे. राजकारणातला अर्थकारणाचा प्रभाव वाढला आहे. त्यामुळेच सामान्य माणूस निवडणुकीच्या राजकारणातून बाहेर फेकला गेला आहे.

भारतीय राजकारणात एकूणच घराणेशाही नवीन नाही. लोकशाही मार्गानेच ही घराणेशाही वृद्धिंगत झालेली दिसते. स्वातंत्र्यानंतरच्या दोन दशकांनंतर देशात घराणेशाही म्हणजे काँग्रेस असे समीकरण बनले होते. राजीव गांधी यांच्या मृत्यूनंतर नरसिंह राव यांच्याकडे पक्षाची सूत्रे होती तेवढाच काळ काँग्रेस पक्ष गांधी घराण्याच्या प्रभावापासून मुक्त होता. कालांतराने सोनिया गांधी पक्षात सक्रीय झाल्या. सोनियांच्यानंतर प्रियांका की राहुल असा प्रश्न असताना काँग्रेस नेतृत्वाने अनेक अपयशानंतरही राहुल गांधी हाच पर्याय असेल असे संकेत दिले. २०१९च्या लोकसभा निवडणुकीतील पराभवानंतर राहुल गांधी यांनी राजीनामा दिल्यानंतर हंगामी अध्यक्ष म्हणून सोनिया गांधींची निवड झाली आणि पुन्हा राहुल गांधींच्या नावाचाच आग्रह होताना दिसत आहे.

काँग्रेसमधील घराणेशाही हा भारतीय जनता पक्षाच्या नेत्यांचा सर्वात आवडता विषय होता आणि आजसुद्धा आहे. भाजपचे विद्यमान अध्यक्ष अमित शहा यांनी अध्यक्षपदाची सूत्रे घेतल्यानंतर भाजपमध्ये घराणेशाहीला थारा नसल्याचे वक्तव्य केले होते. पंतप्रधान नरेंद्र मोदीही निवडणूक प्रचारात ‘माँ-बेटा’ सरकारचा उद्धार करताना थकत नव्हते. शिवसेनाप्रमुख बाळासाहेब ठाकरे यांनी तर काँग्रेसच्या घराणेशाहीवर अनेकदा टीकेची झोड उठवली. लोहियांच्या समाजवादी शिष्यांचाही काँग्रेसची घराणेशाही हा जाहीर सभांमधून टवाळी करण्याचा आवडता विषय होता. आणखीही बरीच नावे सांगता येतील, जे राजकारणातील घराणेशाहीच्या विरोधात सतत बोलत राहिले. काळ मागे पडत गेला. टीका करणारे नेते प्रौढ बनले. त्यांची लग्ने झाली. त्यांना मुलेबाळे झाली. ती मोठी झाली. त्यांनी काय करायचे, असा प्रश्न निर्माण झाला, तेव्हा बापाच्या व्यवसायात मुलाने यावे त्याप्रमाणे त्यांनी स्वाभाविकपणे राजकारणाचा मार्ग धरला. राजकारणातील घराणे म्हणजे नेहरू-गांधी घराणे एवढीच ठळक ओळख काही वर्षांपूर्वी होती, मात्र काळाच्या ओघात नेहरू-गांधी कुटुंबापेक्षाही मोठी राजकीय घराणी देशात तयार झाली आहेत. उत्तरप्रदेशात मुलायमसिंह यादव हे त्याचे प्रमुख उदाहरण. त्यांचा मुलगा अखिलेश यादव उत्तर प्रदेशचा मुख्यमंत्री झाला. २०१४च्या लोकसभा निवडणुकीत समाजवादी पक्षाचे पाच उमेदवार निवडून आले, त्यात स्वतः मुलायमसिंहांसह त्यांची सून, दोन पुतणे आणि आणि एक नातू अशा इतर चौघांचा समावेश होता. त्याशिवाय त्यांचे दोन्ही भाऊ पक्षात सक्रीय होतेच. मुलायमसिंह यादवांच्या कुटुंबातील एकूण अठरा जण राजकारणात आहेत, यावरून मुलायमसिंह यादवांचा किती मोठा परिवार राजकारणात आहे, याचा अंदाज येऊ शकतो. तिकडे बिहारमध्ये मुलायमसिंहांचे व्याही लालूप्रसाद यादव यांची मालमत्ता म्हणजे राष्ट्रीय जनता दल! फार वर्षांपूर्वी पत्नी राबडीदेवी यांना मुख्यमंत्रिपदी विराजमान करून लालूंनी बिहारच्या राजकारणावरची आपली पकड कायम ठेवली. २०१५च्या विधानसभा निवडणुकीत त्यांची दोन्ही मुले निवडून आली. पैकी तेजस्वी यादव उपमुख्यमंत्री तर तेजप्रताप यादव कॅबिनेट मंत्री झाला होता. लालूप्रसादांची कन्या मिसा भारतीही राजकारणात सक्रीय आहेच.
उत्तर प्रदेश आणि बिहारमध्ये यादवांचे जसे पक्ष आहेत, तसाच महाराष्ट्रात ‘शिवसेना’ हा ठाकरे कुटुंबाच्या आणि ‘राष्ट्रवादी काँग्रेस’ हा पवार कुटुंबाच्या मालकीचा पक्ष म्हणता येईल. कारण ठाकरे आणि पवार यांच्या शब्दाबाहेर जाईल त्याला पक्षात स्थान नाही. काँग्रेसच्या घराणेशाहीला शिव्या देत देत बाळासाहेब ठाकरे यांनी आपल्या हयातीतच पुत्र उद्धवकडे शिवसेनेची धुरा सोपवली आणि आपल्या डोळ्यांसमोरच नातू आदित्यचाही राज्याभिषेक करून टाकला. त्यामुळे राज ठाकरे यांनी ‘महाराष्ट्र नवनिर्माण सेना’ स्थापन केली आणि ती त्यांची व्यक्तिगत मालमत्ता बनली आहे. राज ठाकरे यांनीही आपला मुलगा अमित याला राजकारणात सक्रीय केले आहे. शरद पवार यांच्या कुटुंबातील अजित पवार, सुप्रिया सुळे, रोहित पवार सध्या राजकारणात सक्रीय आहेत. अजित पवारांचे पुत्र पार्थ पवारही आपली जागा निर्माण करण्यासाठी प्रयत्नशील आहेत.

पंजाबमध्ये प्रकाशसिंग बादल यांचा गोतावळा तर मुलायमसिंग यादवांच्या तोडीस तोड आहे. केंद्रात आणि राज्यात भाजपचा मित्रपक्ष असलेल्या अकाली दलात प्रकाशसिंग बादल मुख्यमंत्री, तर त्यांचे पुत्र सुखबीरसिंग बादल उपमुख्यमंत्री होते. सून हरसिमरत कौर केंद्रात मंत्री होत्या, त्यांनी केंद्रीय कृषी कायद्यांच्या विरोधात राजीनामा दिला. याशिवाय बादल यांचा जावई, मुलाचा मेहुणा असा इतरही गोतावळा त्यांच्या मंत्रिमंडळात होता. तमिळनाडूमध्ये एम. करुणानिधी यांच्यासह त्यांच्या तिन्ही पत्नींची मुले-मुली राजकारणात सक्रीय आहेत. त्याव्यतिरिक्त दिवंगत मुरसोली मारन आणि त्यांचे पुत्र दयानिधी मारन हे करुणानिधी यांच्या परिवाराचाच भाग आहेत. काश्मिरमध्ये नॅशनल कॉन्फरन्सवर अब्दुल्ला कुटुंबाची तर भाजपचा मित्रपक्ष असलेल्या लोकजनशक्ती पक्षावर रामविलास पासवान कुटुंबाची मालकी आहे. कर्नाटकात धर्मनिरपेक्ष जनता दल हा देवेगौडा कुटुंबाच्या ताब्यात आहे. ओरिसातील बिजू पटनायक यांचा वारसा नवीन पटनायक यांनी सांभाळला आहे. माजी राष्ट्रपती प्रणव मुखर्जी यांचे पुत्र अभिजित पश्चिम बंगालमध्ये, तर कन्या शर्मिष्ठा दिल्लीच्या राजकारणात जम बसवण्याचा प्रयत्न करीत आहेत.

या झाल्या काही बिगर भाजप राजकीय वसाहती. भाजपमध्ये विजयाराजे सिंदिया यांच्यापासून सुरुवात करावी लागते. त्यांच्या कन्या वसुंधराराजे यांनी राजस्थानमध्ये साम्राज्य निर्माण केले आणि वसुंधराराजे यांचा पुत्र दुष्यंत सिंग भाजपचा खासदार आहे. महाराष्ट्रात गोपीनाथ मुंडे यांच्या दोन कन्यांपैकी एक प्रीतम या खासदार आहेत. तर दुस-या पंकजा राज्यात मंत्री होत्या आणि २०१९ मध्ये त्या परळीतून धनंजय मुंडे यांच्याकडून पराभूत झाल्या. प्रमोद महाजन यांची कन्या पूनम महाजन रावही खासदार आहे. यशवंत सिन्हा यांचे पुत्र जयंत सिन्हा केंद्रात मंत्री होते आणि विद्यमान खासदार आहेत. मनेका गांधी केंद्रीय मंत्री तर वरुण गांधी खासदार आहेत. केंद्रीय मंत्री अनुराग ठाकूर हे हिमाचलप्रदेशाचे माजी मुख्यमंत्री प्रेमकुमार धूमल यांचे पुत्र. कल्याण सिंह – राजवीर सिंह, राजनाथ सिंह – पंकज सिंह, रमण सिंह – अखिलेश सिंह, येडियुरप्पा – बी. वाय. राघवेंद्र या पिता-पुत्रांच्या जोड्या भाजपमध्ये सक्रीय आहेत. मध्यप्रदेशात भाजपने पंधरा तिकिटे घराणेशाहीच्या निकषावर दिली होती, तर बिहारमध्येही तीन खासदारांच्या मुलांना विधानसभेची उमेदवारी दिली होती.

कुटुंबाच्या पुण्याईवर एकवेळ निवडणूक जिंकता येते, परंतु राजकारणात टिकायचे तर व्यक्तिगत कर्तृत्व सिद्ध करावे लागते. घराणेशाहीचा आरोप करून सरसकट सगळ्यांना मोडीत काढता येणार नाही. लालूप्रसाद यादवांच्या मुलांच्या उमेदवारीवरून गोंधळ झाला, तेव्हा ते जाहीरपणे म्हणाले होते, ‘माझ्या मुलांनी राजकारणात यायचे नाही तर म्हशी चारायला जायचे काय ?’ युक्तिवाद बिनतोड आहे.
तेजस्वी आणि तेजप्रताप यांनी स्वतःला सिद्ध नाही केले तर त्यांना म्हशी चारायलाच जावे लागेल. ज्योतिरादित्य शिंदे, सचिन पायलट, सुप्रिया सुळे, उद्धव ठाकरे अशा अनेकांनी स्वतःला सिद्ध केले आहे. ज्यांना सिद्ध करता येणार नाही त्यांना म्हशी चारायला नाही, तरी इतर उद्योगधंद्याचा पर्याय शोधावाच लागेल.

महाराष्ट्रातील घराणेशाही

महाराष्ट्राच्या राजकारणात सध्या शरद पवार यांची तिसरी पिढी, बाळासाहेब ठाकरे यांची तिसरी पिढी, सांगलीत वसंतदादा पाटील यांची तिसरी पिढी, सोलापुरात मोहिते-पाटलांची तिसरी पिढी, कोल्हापुरात डी. वाय. पाटील यांची तिसरी पिढी, सुशीलकुमार शिदे यांची दुसरी पिढी, नगरमध्ये बाळासाहेब विखे-पाटलांची तिसरी पिढी, नगरमधल्याच थोरात, राजळे, ढाकणे, गडाख, घुलेंची दुसरी पिढी, कोल्हापुरात मंडलिक, बाळासाहेब माने यांची तिसरी पिढी, महाडिकांची दुसरी पिढी, नाशिकमध्ये भुजबळांची दुसरी पिढी, भाऊसाहेब हिरेंची तिसरी पिढी, जळगावात जैनांची दुसरी, विदर्भात नाईकांची तिसरी पिढी, मराठवाडय़ात शंकरराव चव्हाण, विलासराव देशमुख यांची दुसरी पिढी, गोपीनाथ मुंडेंची दुसरी पिढी, कोकणात शेकापच्या प्रभाकर पाटील घराण्याची तिसरी पिढी, नारायण राणेंची दुसरी पिढी, अमरावतीत माजी राष्ट्रपती प्रतिभा पाटील यांची दुसरी पिढी, मुंबई-ठाणे पट्टय़ात गणेश नाईक, प्रकाश परांजपे यांची दुसरी पिढी राजकारणात सक्रीय आहे.
महाराष्ट्रात २०१९च्या विधानसभा निवडणुकीत पश्चिम महाराष्ट्र व मराठवाड्यातील १४ जिल्ह्यातील ११६ मतदारसंघांत घराणेशाही पार्श्वभूमी असलेले एकूण ९४ उमेदवार होते. त्यात भाजपा( २५ ) शिवसेना ( ११ ) कॉंग्रेस( १९ ) व राष्ट्रवादी काँग्रेसचे (३५ ) उमेदवार होते. त्यातील घराणेशाहीतून आलेले ५४ उमेदवार विजयी झाले व ४० उमेदवार पराभूत झाले.

लोकसभा निवडणुकीत पश्चिम महाराष्ट्र व मराठवाड्यातील १४ जिल्ह्यातील २० मतदारसंघांत घराणेशाहीची पार्श्वभूमी असलेले एकूण १९ उमेदवार होते. त्यात भाजपा( ५ ) शिवसेना ( ४ ) कॉंग्रेस( २ ) व राष्ट्रवादीचे (७) उमेदवार होते. त्यातील घराणेशाहीतून आलेले नऊ उमेदवार विजयी आणि दहा पराभूत झाले.

२०१९च्या लोकसभा निवडणुकीत एकूण ४८ मतदारसंघांपैकी ६६ टक्के उमेदवार हे घराणेशाहीतून आलेले होते. पश्चिम महाराष्ट्र व मराठवाडा विभागात एकूण २० पैकी जवळपास सर्वच मतदारसंघांत घराणेशाहीतून आलेले उमेदवार होते. पुन्हा या उमेदवारात निम्याला निम्मे उमेदवार हे युतीनेही दिले होते. भाजप-सेना आणि काँग्रेस आघाडीची घराणेशाहीतून आलेल्या उमेदवारांची संख्या समसमान होती, हे विशेष. घराणेशाही ही काही आता कुठल्या एका पक्षाची किंवा आघाडीची मक्तेदारी राहिलेली नाही, हे उपलब्ध आकडेवारीवरून दिसून येते. गेल्या काही वर्षांत उमेदवारांचे एका पक्षातून दुस-या पक्षात जाणे, स्वगृही येणे वगैरे येणे-जाणे सुरू असते. त्यामुळे सर्व पक्षांत घराणेशाही कायम राहते. लोकसभा निवडणुकीत सर्वच प्रमुख पक्ष तुल्यबळ उमेदवारासाठी घराणेशाहीतून आलेल्या उमेदवाराला शरण जाताना दिसले. आता सर्वच प्रमुख राजकीय पक्षांमध्ये घराणेशाहीतून आलेले नेते असल्यामुळे निवडणूक प्रचारातून घराणेशाहीचा मुद्दा हद्दपार झाला आहे. हा मुद्दा बनत नाही.
……

संदर्भः १) महाराष्ट्राच्या राजकारणाचे धागेदोरे – वरुणराज भिडे

२) पश्चिम महाराष्ट्र व मराठवाडाः घराणेशाहीचा अहवाल – हेरंब कुलकर्णी