नदीच्या काठावर शहरे वसतात. ती नदी शहराची जीवनवाहिनी बनते. हळुहळू शहर त्या नदीवरच आक्रमण करायला लागते आणि त्या नदीच्या अस्तित्वापुढे प्रश्न निर्माण होतो. झारखंडमधील धनबाद जिल्ह्यातील कतरी नदीची अशाच पद्धतीने मृत्यूपंथाकडे वाटचाल सुरू झाली आहे. देशभरातील अनेक महत्त्वाच्या नद्यांची लोकांनी गटारे बनवली, त्याच मालिकेत कतरी नदीचेही नाव समाविष्ट होण्याच्या मार्गावर आहे.
झारखंडच्या धनबाद जिल्ह्यातील कतरास हे शहराचे नाव कतरी नदीच्या नावावरून पडल्याचे जुने लोक सांगतात. ज्या नदीच्या काठावर कतरास शहर वसले आहे आणि ज्यावरून शहराला नाव मिळाले आहे, त्या कतरी नदीचे अस्तित्व धोक्यात आले असताना त्याचे कुणालाच काही वाटेनासे झाले आहे. अस्तित्वासाठी संघर्ष करणा-या या नदीतून काही वर्षांपूर्वीपर्यंत वर्षभर पाणी वाहत असे, मात्र कालांतराने नदीवर अनेक बंधारे बांधल्याने पाण्याचा प्रवाह कमी झाला आणि आज ही नदी मृतप्राय झाली आहे. कतरास शहराजवळील या नदीत डेब्रिज आणि माती भरल्याने पाण्यासाठी जागाच उरलेली नाही. सध्या उन्हाळा सुरू झाल्याने नदी आटली आहे. सामाजिक कार्यकर्ते हरिप्रसाद अग्रवाल सांगतात, कतरास नदी इथली जीवनवाहिनी आहे. या नदीचे रक्षण करण्यासाठी महानगरपालिका, भारत कोकिंग कोल लिमिटेड (बीसीसीएल) आणि कोळसा खाणीत काम करणाऱ्या आऊटसोर्सिंग कंपन्यांनी पाठिंबा द्यायला हवा. १९६७ च्या भीषण दुष्काळातही या नदीचे पात्र कोरडे पडले नव्हते, परंतु आधुनिकतेच्या आक्रमणाने नदीच्या अस्तित्वावरच प्रश्नचिन्ह निर्माण केले आहे.
पारसनाथ टेकडीतून उगम पावणाऱ्या कतरी नदीच्या काठावर कतरास हे सुंदर शहर वसले आहे. जनवादी लेखन संघाच्या (जलेस) राष्ट्रीय उपाध्यक्ष डॉ. मृणाल सांगतात, हा झरिया कोयलांचलचा एक महत्त्वाचा भाग मानला जातो. कतरासच्या लोकांना कतरी नदीतून पिण्याचे पाणी मिळत असे. मात्र कोळसा मंत्रालयाकडून कोळसा उत्खनन आणि अवैध खाणींमुळे त्या नदीची स्थिती दिवसेंदिवस दयनीय होत आहे.
कतरास शहराची लोकसंख्या ५१ हजार १८२ होती, त्यापैकी ५४ % पुरुष आणि ४६% स्त्रिया आहेत. सरासरी साक्षरता दर ८४% आहे, जो राष्ट्रीय सरासरी ५९.५% पेक्षा कितीतरी अधिक आहे. पुरुष साक्षरता८७% आणि महिला साक्षरता ७६% आहे. झरिया, चट्टांड आणि सिंद्रीसह धनबाद जिल्ह्यात अधिसूचित क्षेत्र म्हणून कतरासची स्थापना करण्यात आली. साक्षरतेमध्ये आघाडीवर असलेले शहर नदीबाबत किती असंवेदनशील आहे, हेच यातून दिसून येते.
चेंबर ऑफ कॉमर्स कतरासचे सचिव मनोजकुमार गुप्ता यांनी सांगितले की, शहराची जीवनवाहिनी समजल्या जाणाऱ्या कतरी नदीत नाल्यातील पाणी आणि कचरा राजरोसपणे टाकला जातो. आजपर्यंत एकाही लोकप्रतिनिधीने त्यासंदर्भात ठोस पुढाकार घेतलेला नाही. त्यासाठी लोकांनाही जागृत करण्याची गरज आहे. गरज पडल्यास येत्या काही दिवसांत तीव्र आंदोलन छेडण्यात येईल, असेही ते म्हणाले. उद्योगपती श्यामाकांत गुप्ता यांनीही त्यांच्या मुद्द्याशी सहमती दर्शवताना, कतरी नदीचा चेहरामोहरा बदलायला हवा, असे ते म्हणाले.
एके काळ ज्या नदीच्या काठावर बसून शहरातील लोक फुरसतीचे काही क्षण घालवत असत, त्या ठिकाणी आज फिरकणेही कठीण झाले आहे, इतकी दुर्गंधी आहे. छठ उत्सवाच्या वेळी नदीचा काठ गजबजतो. सगळ्यांच्या अंगात उत्साह आणि समाजकार्य संचारते. परंतु कतरी नदीसाठी कुणाचा जीव तळमळत नाही, हे नदीचे दुर्दैव म्हणायला हवे.
(लेखक झारखंड तसेच पश्चिम बंगालमध्ये कार्यरत मुक्त पत्रकार आहेत.)
