उत्तर प्रदेश आणि उत्तराखंडमधील निवडणुकीतील यशानंतर भाजप आणि त्यांच्या समर्थक संघटना पुढील लोकसभा निवडणुकीपर्यंत हिंदू-मुस्लिम ध्रुवीकरण आणखी तीव्र करतील हे स्पष्ट आहे. आजकाल घडणाऱ्या तुरळक घटना अपघाती नाहीत किंवा क्षणिक उत्साहात घडताहेत असेही नाही. भयंकर आर्थिक संकट, बेरोजगारी, उपासमार इत्यादी समस्या असतानाही निवडणुकीत यश मिळवण्याचा मार्ग या मुद्द्यांना कुंपणावर ठेवून हिंदू-मुस्लिम ध्रुवीकरणातूनच जावा, हा नियोजनबद्ध रणनीतीचा भाग आहे.
आता आकडेवारी अशी आली आहे की ४५ कोटी लोकांनी रोजगार शोधण्याचा प्रयत्नही सोडला आहे. गेल्या तीन वर्षांत दोन कोटींहून अधिक लोकांचा रोजगार बुडाला आहे. अमेरिकेच्या एका स्वतंत्र एजन्सीने धार्मिक स्वातंत्र्याच्या बाबतीत भारताला चिंताजनक श्रेणीत टाकल्याचेही वृत्त आहे. या सगळ्याचा सत्ताधारी राजकारण आणि अर्थकारणावर काही विशेष परिणाम होण्याची शक्यता कमीच आहे. अल्पसंख्यांकांवर अत्याचार करून बेरोजगार तरुणांना वीर बनवणे हा काहींसाठी धंदा बनत चालला आहे. अनेक पातळ्यांवर जे ध्रुवीकरण झपाट्याने होत आहे, त्याचे गंभीर परिणाम राजकारण, अर्थकारण याशिवाय शिक्षण, संस्कृती, समाजजीवन इत्यादींवर होणार आहेत. ज्या क्षेत्रांत बाहुबळाला मान्यता नाही, अशा क्षेत्रांत त्याचाही प्रभाव आणि दबाव वाढेल. आपण गंभीर सांस्कृतिक संकटात आहोत, हे सत्य आहे. प्रतिकाराची संस्कृती विकसित आणि बळकट करण्याची गरज आहे. वेळ खूप कमी आहे, कारण अमृत महोत्सवात विष वेगाने पसरत चालले आहे.
वैष्णव जन कोण?
नव्या निजामाने केलेल्या कायदेशीर आणि सामाजिक वर्तनामुळे आज नागरिक म्हणजे नेमके कोण आणि नागरिक म्हणजे काय, असा प्रश्न पुन्हा पुन्हा उपस्थित होत आहे. त्याचबरोबर हिंदू धर्माचा उल्लेख आणि संरक्षण करण्याच्या बहाण्याने अनेक गोष्टी केल्या जात असल्याने `वैष्णव जन` कोण, असाही प्रश्न उपस्थित होत आहे. भारतीय नागरिकत्वाची व्याख्या राज्यघटनेने स्वतंत्र आणि जात-धर्म-समुदायाच्या पलीकडे केलेली आहे. आज या व्याख्येला सामाजिक-सांस्कृतिक-नागरी आणि धार्मिक व्यवहारात एक प्रकारे आव्हान दिले जात आहे. बहुसंख्य हिंदू हे प्रथम श्रेणीचे नागरिक आहेत आणि इतर अल्पसंख्याक हे दुय्यम दर्जाचे नागरिक असल्याचे दाखवण्याचा सतत प्रयत्न केला जातो.
एक काळ असा होता जेव्हा स्वातंत्र्य लढा चालू असताना महात्मा गांधींनी नरसी मेहता यांच्या ‘वैष्णव जन तो तेणे रे कहिये जे पीर पराई जाणे रे’ या भजनाने वैष्णव जनांची व्याख्या करण्याचा प्रयत्न केला. पण त्यांच्या या आवडत्या भजनाला त्यांची प्रार्थना-सभा, त्यांचे आवडते कीर्तन ‘रघुपती राघव राजा राम’ आणि रवींद्रनाथांची कविता ‘एकला चलो रे’ शी जोडून पहावे लागेल. दुसऱ्या भजनात `ईश्वर अल्ला तेरो नाम, सबको सन्मति दे भगवान्’ ही ओळ येते. या ओळीत ‘सन्मती’ मागितली जात आहे, कोणत्याही प्रकारची ‘आत्ममुक्ती’ नाही, ‘सद्गती’ किंवा ‘संगती’ नाही. ईश्वर आणि अल्लाह ही एकाच अधिसत्तेची दोन नावे असल्याचे यातून स्पष्ट होते.
गांधीजींनी प्रार्थना सभेच्या रूपाने एक अद्भुत सांस्कृतिक आविष्कार घडवून आणला होता. तेव्हापासून सेवाग्राम आश्रमात सकाळी आणि संध्याकाळी दोन वेळा ही सभा आयोजित केली जाते, ज्यामध्ये सनातन धर्म, इस्लाम, ख्रिश्चन, बौद्ध, जैन, शीख, ज्यू आणि झोरास्ट्रियन या धर्मग्रंथांचे पठण केले जाते. असा सर्वधर्माचा धडा गांधीजींनी सुरू केला तेव्हा जगात कुठेही तसा तो झाला नव्हता आणि त्यानंतर जवळपास ८० वर्षांनंतर आजही कुठे होत नाही. ही एक प्रकारची धर्मसंसद होती ज्यामध्ये सर्व धर्मांना समान स्थान होते: एक प्रकारे ती ‘सन्मति सभा’ होती आणि आहे. ‘एकला चलो रे’ हे गाणे गांधीजींनी त्यांच्या प्रवासादरम्यान गायले होते. नोआखलीमध्ये दंगलग्रस्त भागात ते एकटेच पायी चालत असताना हे गाणे गुणगुणत होते. सन्मतीच्या आवाहनाला कोणीही प्रतिसाद दिला नाही, तर एखाद्याला एकटेच चालावे लागेल, असा संदेश या गाण्यातून मिळतो. गाण्याच्या मुखड्यातच त्याचा अर्थ आहे. ‘पीर पराई’ जाणणाऱ्यांनाच वैष्णव म्हणता येईल. इतरांसाठी काही केले तर त्याचा गर्व वाटणार नाही, अशी ती व्यक्ती असेल. स्पष्टच सांगायचे तर, गांधीजींच्या जवळचे वैष्णव जन आहेत ते इतरांच्या वेदना जाणतात आणि ते परोपकारात सक्रिय आहेत. भजनातच अभिमान, निंदा आणि जातीची कल्पना वैष्णव जनांसाठी निषिद्ध मानली आहे. अशावेळी जे इतरांवर अत्याचार करतात, भेदभाव करतात, अपमान करतात, सुडाने वागतात ते वैष्णव जन नाहीत, असू शकत नाहीत.
या परिस्थितीचा आणखी एक सखोल अर्थ आणि संकेत आहे. अशा वेळी धर्म आपल्याला वैष्णव जन बनण्यास मदत करत नाहीत, हे आपले दुर्दैव आहे आणि बहुतेक धर्मांचेही दुर्दैव आहे. आपल्याला समाज-केंद्रित धर्म हवा आहे, पूजा-अर्चा-कर्म-केंद्रित धर्म नाही. असा सामाजिक धर्म आपल्या संविधानात आहे – स्वातंत्र्य-समानता-न्याय या मूल्य-त्रयीच्या रूपात. आपले धर्म लोकशाही आणि संविधानापासून मागासलेले आहेत, ते मागासलेले धर्म आहेत आणि वैष्णव जन त्यातून येत नाहीत. केवळ वैष्णव जनच वाढत्या धार्मिक उन्मादाला आणि हिंसाचाराचा प्रतिकार करू शकतात: आम्ही वैष्णव जनांची वाट पाहत आहोत, कुणा मसीहाची नाही. सर्वसामान्य लोकांची, ज्यांच्याकडे सन्मती असेल, परदुःखाची खोल भावना आणि परोपकारामध्ये सक्रिय होण्याची तयारी असेल. असे वैष्णव जन असतीलही, पण ते इतके अदृश्य, इतके गप्प का?
गांधींनी त्यांच्या काळात वैष्णव धर्माव्यतिरिक्त सामान्य लोकांना जुलमी वसाहतवादी सत्तेविरुद्ध निर्भय राहण्याचा धडा दिला होता. आज वैष्णव जन तोच असेल जो स्वतः निर्भय असेल आणि इतरांना निर्भय होण्यास मदत करेल.
(लेखक हिंदीतील ख्यातनाम साहित्यिक आणि विचारवंत आहेत.)
नवीन पोर्टला खूप शुभेच्छा.